08 Mar Η παρένθετη μητέρα ως Πράγμα και η Αλλοτρίωση
(συν κάποιες σκέψεις για την πυρηνική οικογένεια και τον γάμο ομοφυλοφίλων)
Του Δημήτρη Μπελαντή, ΔΝ-Δικηγόρου
- Ο θεσμός της «παρένθετης μητέρας» στο ελληνικό δίκαιο ως σήμερα
Με τον ν. 3089/2002 ξεκίνησε να ρυθμίζεται στο ελληνικό δίκαιο η ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή και τροποποιήθηκαν τα άρθρα 1455-1460 Αστικού Κώδικα καθώς και το άρθρο 1464 ΑΚ. Ειδικά με το άρθρο 1458 ΑΚ όπως τροποποιήθηκε με τον ν. 3089/2002 τέθηκε για πρώτη φορά το νομικό καθεστώς της παρένθετης μητρότητας, όπου γονιμοποιημένα ωράρια στο σώμα της, όχι δικά της, με ιατρική επέμβαση και κατόπιν συμφωνίας με πρόσωπα (κατ’ αρχάς άλλη γυναίκα ή ετερόφυλο ζευγάρι) που επιθυμούν να αποκτήσουν παιδί. Η συμφωνία πρέπει να επικυρωθεί από δικαστική άδεια και με την προϋπόθεση ότι η γυναίκα που το ζητά αποδεδειγμένα δεν μπορεί να κυοφορήσει ή αν κυοφορήσει θα προκύψει κίνδυνος για την υγεία της. Η συμφωνία ορίσθηκε ως πράξη όχι βασισμένη σε αντάλλαγμα, εμφανίζοντας την παρένθετη μητρότητα ως μια πράξη ενδογυναικείας αλληλεγγύης.
Ταυτόχρονα, όμως, με το άρθρο 1464 ΑΚ παρ. 1 ορίσθηκε σαφώς ότι ως μητέρα του παιδιού νομικά αναγνωρίζεται μόνο η γυναίκα που ζήτησε την συνδρομή και όχι η παρένθετη μητέρα, η «εξυπηρετούμενη μητέρα», όχι η «κυοφορούσα μητέρα». Συγκροτείται νομικό τεκμήριο υπέρ αυτού, το οποίο μόνο δικαστικά μπορεί να ανατραπεί. Ορίζεται δηλαδή σαφώς ότι η παρένθετη μητέρα βάσει της συμφωνίας που έχει κάνει με την γυναίκα ή τα πρόσωπα που ζητούν την παρένθετη μητρότητα και την συναίνεση που έχει δώσει αποξενώνεται πλήρως από το παιδί από την γέννησή του και μετά.
Στην συνέχεια με τον ν. 3305/2005 (ΦΕΚ Α’ 17/27-1-12005) ορίσθηκαν ειδικότερα οι μορφές και το καθεστώς της ιατρικά υποβοηθούμενης αναπαραγωγής (ΙΥΑ) με σκοπό την διευκόλυνση απόκτησης παιδιών από άτομα που τα επιθυμούν σύμφωνα με τις αρχές της επιστήμης, της ιατρικής και της βιολογίας, αλλά και τις αρχές της βιοηθικής. Η διευκόλυνση απόκτησης παιδιών συνδέθηκε με την αρχή ανάπτυξης της προσωπικότητας κατά το άρθρο 5 παρ. 1 Σ. Στο άρθρο 1 παρ. 1 περ. 9 ορίσθηκε ως μορφή ΙΥΑ η «παρένθετη μητρότητα», δηλαδή η «εξωσωματική γονιμοποίηση με μεταφορά γονιμοποιημένων ωαρίων στην παρένθετη μητέρα και η κυοφορία από αυτήν γενετικού υλικού ξένου προς αυτήν για λογαριασμό άλλης γυναίκας».
Στο άρθρο 4 ορίσθηκε ότι η γυναίκα που ζητά την παρένθετη μητρότητα πρέπει να έχει ηλικία ως την ηλικία φυσικής ικανότητας αναπαραγωγής που αρχικά ήταν το 50ο έτος και με την τροποποίηση του άρθρου 3 ν. 4958/2022 διευρύνθηκε ως το 54ο έτος για να διευρύνει τα ηλικιακά όρια εφαρμογής αυτής της μεθόδου. Με το άρθρο 5 ρυθμίσθηκε ειδικότερα το ζήτημα παροχής των συναινέσεων. Με βάση αυτήν την νομοθεσία φαίνεται ότι την παρένθετη μητρότητα ζητά μια γυναίκα που δεν μπορεί να αποκτήσει παιδιά, όντας σε γάμο ή μη, καθώς και «τα πρόσωπα» που αντιστοιχούν λογικά σε ένα ετεροφυλόφιλο ζευγάρι.
Με το άρθρο 8 παρ. 5 ορίσθηκε ότι δεν αποτελεί γενικά στις μορφές ΙΥΑ «αντάλλαγμα» μεταξύ άλλων β) η καταβολή εξόδων μετακίνησης γ) η καταβολή αμοιβών από εξαρτημένη εργασία που χάθηκαν από την παρένθετη μητέρα λόγω της κυοφορίας της και εξαιτίας της απουσίας από εργασία της.
Με τις σημαντικές διατάξεις του άρθρου 15 ν. 3305/2005, όπως έχουνν τροποποιηθεί και ισχύουν βάσει του άρθρου 7 του πρόσφατου σχετικά ν. 4958/2022 ορίζονται τα σε γενικές γραμμές τα ακόλουθα:
Παρ. 1 -Η παρένθετη μητρότητα στηρίζεται στο άρθρο 1458 ΑΚ και στις διατάξεις του ν. 3089/2002.
Παρ. 2 -Η κυοφορούσα παρένθετη μητέρα υποβάλλεται σε ιατρική και ψυχολογική αξιολόγηση.
Παρ. 3 -επίσης, τα πρόσωπα που ζητούν την παρένθετη μητρότητα ελέγχονται για την κατάσταση υγείας τους.
Παρ.4 -Διευκρινίζεται το «δίχως αντάλλαγμα». Δεν θεωρούνται αντάλλαγμα : η καταβολή δαπανών που έγιναν για την επίτευξη κυοφορίας, την κυοφορία, τον τοκετό, την λοχεία και τον βιοπορισμό της κυοφορούσας γυναίκας σε αυτές τις περιόδους, κάθε θετική ζημία της κυοφορούσας λόγω της απουσίας από την εργασία της καθώς και αμοιβές εργασίας που στερήθηκε λόγω της απουσίας από την εργασία της. Το ύψος των δαπανών καθορίζεται με απόφαση της Αρχής Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής που έχει συσταθεί ως ανεξάρτητη αρχή για να επιβλέπει την διαδικασία και το καθεστώς της οποίας ρυθμίζεται από τα άρθρα 19 και επ. του ν. 3305/2005.
Να εικάσουμε, χωρίς μεγάλο βαθμό πιθανής διάψευσης, ότι είτε τα «έξοδα διαβίωσης» θα διογκωθούν υποκρύπτοντας τίμημα είτε η βασική συναλλαγή σε αυτήν την μορφή ιδιωτικής υιοθεσίας θα γίνεται «κάτω από το τραπέζι».
Επίσης, το άρθρο 17 ν. 4272/2014 όριζε ότι η γυναίκα που ζητά την παρένθετη μητρότητα οφείλει να έχει την κατοικία ή την προσωρινή διαμονή της στην Ελλάδα. Από το γράμμα αυτής της διάταξης προκύπτει ότι μπορεί να διευκολυνθεί και αλλοδαπή γυναίκα που προσωρινά διαμένει στην Ελλάδα, άρα θεσμοθετήθηκε η «διεθνοποίηση» αυτής της διαδικασίας και προς αλλοδαπά άτομα. Θεωρήθηκε δηλαδή από την πολιτεία-προφανώς όχι άσχετα από την διαδικασία εμπορευματοποίησης του θεσμού – ότι η Ελλάδα μπορεί να μετατραπεί σε εστία διεθνούς «ωφέλειας» όσων γυναικών ή ζευγαριών αναζητούν λύση μέσω της «παρένθετης μητρότητας».
Ενώ ο θεσμός της κυοφορίας από άλλη γυναίκα, της «παρένθετης μητρότητας» ρυθμίζεται κατ’ αρχάς ως θεσμός άνευ ανταλλάγματος, ως μια μορφή υποτίθεται «κοινωνικής αλληλεγγύης», είναι προφανές ότι η μέθοδος αυτή υποβοηθούμενης αναπαραγωγής σε συνθήκες νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού και εμπορευματοποίησης των πάντων έχει εξελιχθεί σε μια στυγνή αγοραπωλησία «μητρών» και προσωρινά έστω γυναικείων σωμάτων. Από την δημοσιότητα για την Ελλάδα και διεθνώς (πχ πρόσφατα εντοπισμένο κύκλωμα παρένθετης μητρότητας στα Χανιά) γνωρίζουμε ότι αυτού του τύπου η ΙΥΑ έχει εξελιχθεί σε μια μορφή «προσοδοφόρου» εμπορίου όχι μόνο από τις κατά κανόνα φτωχές γυναίκες που αναλαμβάνουν να κυοφορήσουν για αντάλλαγμα αλλά από ολόκληρα ιατρο-εγκληματικά κυκλώματα που ελέγχουν όλο και περισσότερο αυτήν την διαδικασία. Επίσης, είναι πια γνωστό ότι σε χώρες όπως η Ουκρανία αναπτύσσεται βιομηχανία ολόκληρη κυοφορουσών γυναικών που τις εκμεταλλεύονται με την συνδρομή γιατρών, νομικών κ.λπ. συγκροτημένα εγκληματικά κυκλώματα.
Και ναι μεν η πρόσφατη θέσπιση του δικαιώματος γάμου και υιοθεσίας και για τα ομοφυλόφιλα ζευγάρια (ν.5089/2024, ΦΕΚ Α΄/27/16-02-2024) δεν επεκτείνεται κατ’ αρχάς στον θεσμό της παρένθετης μητρότητας την οποίαν ζητά είτε ένα ετεροφυλόφιλο ζευγάρι είτε μια γυναίκα. Όμως, βάσει της αρχής της ισότητας (άρθρο 4 παρ. 1 Σ) και της αποτροπής βάσει της διάταξης αυτής δυσμενών διακρίσεων, και δεδομένου ότι στα ομοφυλόφιλα ζευγάρια είναι βιολογικά αδύνατη η απόκτηση τέκνων από γενετήσιες σχέσεις στο πλαίσιο του ζευγαριού, είναι εξαιρετικά πιθανό να υπάρξει μετά από σχετικές προσφυγές η δικαστική αναγνώριση αυτής της «μη ίσης μεταχείρισης» και στην συνέχεια σε συμμόρφωση προς αυτήν την απόφαση να προσαρμοσθεί η νομοθεσία επεκτείνοντας αυτήν την δυνατότητα και σε ομοφυλόφιλα έγγαμα ζευγάρια. Άλλωστε, η υιοθέτηση παιδιών ήταν βασικός λόγος της θέσπισης του γάμου και για ομοφυλόφιλα ζευγάρια, αφού τα μεταξύ τους περιουσιακά και κληρονομικά ζητήματα είχαν επιλυθεί βασικά με τον θεσμό του συμφώνου συμβίωσης για τα ομοφυλόφιλα ζευγάρια (ν. 4356/2015) από την κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ.
Δεν είναι μάλιστα μακρυά από την πραγματικότητα η σκέψη ότι βασικός σκοπός του νομοθετήματος αυτού ήταν και παραμένει η σημαντική επέκταση της παρένθετης μητρότητας και στην κατηγορία αυτήν ζευγαριών αφού οι «κανονικές» υιοθεσίες (από ιδρύματα κ.λπ.) προϋποθέτουν μακρές σειρές προτεραιότητας και για τα ετεροφυλόφιλα ζευγάρια, η δε μεγάλη αύξηση της ζήτησης θα οδηγήσει αναγκαστικά στην μεγάλη μαζικοποίηση του θεσμού της «παρένθετης μητρότητας» που έχει πια εξελιχθεί σε μια μορφή απάνθρωπης μεν προσοδοφόρας δε πώλησης ή έστω ενοικίασης του γυναικείου σώματος και με νέους παλιότερα αδιανόητους τρόπους χάρη στην δήθεν «ουδέτερη» τεχνοεπιστήμη[1] .
Παρατηρούμε ότι στον θεσμό της «παρένθετης μητρότητας», η κυοφορούσα γυναίκα είναι μητέρα μόνο τεχνικά-λειτουργικά. Νομικά, αποξενώνεται πλήρως από το παιδί που κυοφορεί και το οποίο δεν θα πληροφορηθεί ποτέ την ύπαρξή της καν. Δεν θεωρείται νομικά «μητέρα» (όπως πχ στην περίπτωση υιοθεσίας υπάρχει μια φυσική μητέρα, η οποία μπορεί αργότερα να αναζητηθεί από το παιδί και που κάποτε υπήρξε και νομικά μητέρα) αλλά ένα εργαλείο ή όχημα αναπαραγωγής, πράγμα που θυμίζει έντονα τα πειράματα ευγονικής αναπαραγωγής του ναζισμού (τον περίφημο θεσμό Lebensborn του Γ’ Ράιχ, όπου επιλεγμένες γυναίκες συνευρίσκονταν με επιλεγμένους άνδρες των SS για να γεννήσουν «εκλεκτά μέλη» της Αρείας φυλής).
Τα βασικά ηθικά, πολιτικά και φιλοσοφικά προβλήματα που θέτει ο υπό διευρυμένη αναπαραγωγή θεσμός της «παρένθετης μητρότητας» είναι βασικά δύο: α) η πλήρης εμπορευματοποίηση της διαδικασίας γέννησης που έχει μεγάλη ψυχική και συναισθηματική αξία για την μητέρα αλλά και το ανθρώπινο είδος γενικότερα και β) η πλήρης αποξένωση της κυοφορούσας γυναίκας από την ιδιότητα της «μητέρας» και από τα παιδιά που φέρνει στον κόσμο, η μετατροπή της σε παιδοποιητική μηχανή που αποξενώνεται πλήρως από το παιδί που κυοφόρησε στο σώμα της. Το ίδιο το επίθετο «παρένθετη» είναι υποδηλωτικό της εργαλειοποίησης του γυναικείου σώματος και της αποσύνδεσης τα διαδικασίας κυοφορίας από κάθε ψυχολογικό και συναισθηματικό δεσμό[2].
- Η παρένθετη μητέρα ως σύγχρονη έκφραση της αλλοτρίωσης του εργάτη στον Μαρξ
Στα νεανικά έργα του για την αλλοτρίωση και ιδίως στα «Οικονομικά και Φιλοσοφικά Χειρόγραφα του 1844» [3] ο Καρλ Μαρξ έχει επικεντρωθεί στην έννοια της πραγμοποίησης στην καπιταλιστική κοινωνία (Verdinglichung, reification), δηλαδή στην κοινωνική και ψυχική πραγματικότητα όπου το δημιούργημα του ανθρώπου (το προϊόν της εργασίας του, η ίδια η διαδικασία εργασίας, η σχέση του με τους άλλους ανθρώπους, η σχέση με τον ίδιο τον εαυτό του κ.λπ.) ορθώνεται απέναντί του ως Ξένο ή Αλλότριο (fremd, alien) προς αυτόν.
Ο Μαρξ αναφέρεται σε μια σειρά από διαδικασίες αλλοτρίωσης (Enfremdung, alienation) που ξεκινούν από την εργασιακή διαδικασία και αφορούν:
–την αποξένωση του εργάτη από το προϊόν της εργασίας του (οπ.π., εκδόσεις Γλάρος πάντοτε, σελ. 90-94. Το προϊόν στο οποίο έχει ενσωματώσει όχι μόνο την εργασία του αλλά και την ανθρώπινη ουσία του γίνεται λόγω των σχέσεων ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής ξένο προς αυτόν, ανήκει στο κεφάλαιο.
–την αποξένωση του εργάτη από την καπιταλιστική εργασιακή διαδικασία. Η εργασιακή διαδικασία που για τον εργάτη αποσκοπεί μόνο στην επιβίωσή του είναι μια ξένη, κουραστική, μηχανική και ανοίκεια διαδικασία (οπ.π., σελ. 96-97). Ο νους και η ευφυία του εργάτη αποσπώνται από αυτόν και γίνονται ξένα προς αυτόν.
–την αποξένωση του εργάτη από την όλη φύση. Ενώ ο άνθρωπος ανήκει ειδολογικά στην φύση και η φύση είναι «το ανόργανο σώμα του ανθρώπου», ο εργάτης γίνεται ένα εξάρτημα της μηχανής, ο μετασχηματισμός της φύσης γίνεται μια μη συνειδητή και μη δημιουργική δραστηριότητα με αποτέλεσμα να μπλοκάρεται η ίδια η αλληλεπίδραση και σχέση ανθρώπου και φύσης (οπ.π., σελ. 97-99).
–τέλος, την αποξένωση του ανθρώπου από τον ίδιο του τον εαυτό, από την δική του φύση, αφού ο άνθρωπος παύει να είναι ένα δυνάμει δημιουργικό υποκείμενο και γίνεται ένα άτομο που παλεύει μόνο για την επιβίωσή του[4]. Εδώ, η αποξένωση και μέσω των καθαρά ανταλλακτικών σχέσεων στηλιτεύεται από τον Μαρξ, αφού ο εργάτης δεν είναι μόνο αντικείμενο οικονομικής εκμετάλλευσης αλλά καθολικής αλλοτρίωσης μέσα από την «ποσοτικοποίηση των πάντων».
Σε όλη του αυτήν την προβληματική ο Μαρξ των «Χειρογράφων του 1844» και γενικότερα των νεανικών έργων του, τοποθετείται σαφώς υπέρ της ύπαρξης μιας «φύσης» του ανθρώπου, η οποία είναι σαφώς ιστορικοποιημένη και κοινωνική (σε αυτό διαφέρει από μια «μεταφυσική» και αναλλοίωτη ανθρώπινη φύση) αλλά παραμένει ταυτόχρονα και ειδολογική ή βιολογική/φυσική. Η ιστορικοποίηση και κοινωνικοποίηση της φύσης, ανθρώπινης και μη ανθρώπινης, δεν αναιρούν την ύπαρξη ενός ειδολογικού πυρήνα του ανθρώπου που τείνει προς την δημιουργικότητα και την ελευθερία (πράγμα απόλυτα συνδεδεμένο με ένα προμηθεϊκό μεν αλλά και χειραφετητικό διαφωτιστικό πρόταγμα, που διατηρεί όψεις συμφιλίωσης με την φύση).
Η ουσία αυτών των επιχειρημάτων του Μαρξ στα «Χειρόγραφα του 1844» είναι ότι η ανθρώπινη ουσία έχει απωλεσθεί ως ενσωματωμένη σε αλλότρια πράγματα, είναι πια μη αναγνωρίσιμη από αυτόν ως δική του, έχει από-υποκειμενικοποιηθεί.
Είναι γνωστό, βέβαια, ότι για ένα ορισμένο ρεύμα του μαρξισμού (την δομιστική/στρουκτουραλιστική σχολή του Αλτουσέρ και των μαθητών του) οι θέσεις του Μαρξ στα «Χειρόγραφα του 1844» και γενικότερα στα νεανικά γραπτά του είναι «προεπιστημονικές», ανώριμες, καθορισμένες από τις ιδεαλιστικές επιρροές του Χέγκελ και του Φόυερμπαχ, και ο πραγματικός μαρξισμός αρχίζει με την «επιστημονική τομή» της Γερμανικής Ιδεολογίας (1845). Η δε «αλλοτρίωση» είναι μια ιδεολογική καθαρά έννοια που από το 1845 και εξής είναι ξένη πια και αχρησιμοποίητη στους Μαρξ και Ένγκελς[5], ενώ ο «σοσιαλιστικός ανθρωπισμός» θεωρείται ως αστειότητα ή και διανοητική καθυστέρηση.
Αξίζουν κάποια σχόλια γι’ αυτήν την ανάγνωση του Μαρξ, αν και δεν είναι το κύριο θέμα μας εδώ.
Αυτή η ερμηνευτική τοποθέτηση εδώ και αρκετά χρόνια μας φαίνεται τελείως απαράδεκτη γιατί ακρωτηριάζει τον Μαρξ από τις καλύτερες και πιο γοητευτικές για την ανθρώπινη χειραφέτηση πτυχές του έργου του χάριν ενός στεγνού, θετικιστικού και «υπερθεωρησιακού»-υπερδιανοουμενίστικου κομμουνισμού. Ταξική πάλη χωρίς ανθρώπινο υποκείμενο, χωρίς ανθρώπινη φύση, ένα διαρκές σκοτάδι παραδομένο αιώνια στην «διαμεσολάβηση της ιδεολογίας» για όσους δεν κατέχουν το όπλο της «επιστήμης», ακόμη και στον κομμουνισμό, έναν πλατωνικό κομμουνισμό των «επαϊόντων» και μόνο. Ή του «κόμματος των επαϊόντων» και της διανοούμενης αυλής του.. Πέραν τούτου, η θέση της αποσύνδεσης του Μαρξ από την έννοια της αλλοτρίωσης είναι πλήρως αβάσιμη. Με το ίδιο όνομα ή με άλλο, η αλλοτρίωση επανέρχεται σε όλο το έργο του Μαρξ, ακόμη και στην πιο εστιασμένη στην κριτική της πολιτικής οικονομίας «ώριμη περίοδό» του, την πιο καθαρά «επιστημονική». Η έννοια του «φετιχισμού του εμπορεύματος» στον Α’ Τόμο του Κεφαλαίου (έκδοση Σύγχρονη Εποχή, 1978, Μετάφραση Παναγιώτη Μαυρομάτη τ. Α’, σελ. 84-97 ) αποτυπώνεται ως η τάση του κεφαλαίου και των εκπροσώπων του να εκφράζουν και να μεταμορφώνουν τις σχέσεις ανάμεσα στους ανθρώπους (σχέσεις ιδιοκτησίας, παραγωγής, ανταλλαγής, κυριαρχίας και εκμετάλλευσης) ως σχέσεις ανάμεσα σε πράγματα, ως καθαρά ποσοτικές και εμπράγματες σχέσεις. Να μετατρέπουν τις κοινωνικές αλλά και τις προσωπικές διανθρώπινες σχέσεις σε σχέσεις ποσοτικού υπολογισμού και ποσοτικής ανταλλαγής. Τι άλλο είναι «ο φετιχισμός του εμπορεύματος» από την πραγμοποίηση της ανθρώπινης ουσίας και δραστηριότητας στα πλαίσια της εργασιακής (αλλά και γενικότερης) αλλοτρίωσης κάτω από το καπιταλιστικό καθεστώς;
Επίσης, και σε άλλα κείμενα του Μαρξ, όπως «Οι Θεωρίες για την Υπεραξία» ο Μαρξ επανέρχεται στην καθαρά «ώριμη περίοδό του» στην έννοια της ξένωσης που δήθεν έχει εγκαταλείψει θεωρητικά : η παραγωγή δημιουργεί και ενισχύει αντικειμενικές και υποκειμενικές συνθήκες της εργασίας, αλλά με τέτοιο τρόπο «που αυτές κυριαρχούν πάνω στον μεμονωμένο εργάτη, ενώ ταυτόχρονα είναι ξένες προς αυτόν»[6]. Επίσης, στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο, στην Γερμανική Ιδεολογία κ.α.[7].
Σε κάθε περίπτωση, και για να μην ξεφύγουμε από το βασικό θέμα μας, θεωρούμε κεντρική την έννοια της αλλοτρίωσης για το συνολικό έργο του Μαρξ, το οποίο διακρίνεται από τάσεις προς την ωρίμαση αλλά όχι από μια κάθετη «επιστημολογική τομή» που θα οδηγούσε όχι μόνο στην εγκατάλειψη αλλά και στην καταγγελία του «σοσιαλιστικού ανθρωπισμού»[8].
Τι σχέση έχει, όμως, η φιγούρα ή η μορφή της «παρένθετης μητέρας», μιας γυναίκας που κυοφορεί για να πληρωθεί και μετά να σβήσει ως ανάμνηση με την έννοια της αλλοτρίωσης στον Μαρξ; Πιστεύουμε, έχουν τεράστια σχέση. Καθώς το κεφάλαιο αποικίζει πια ως παραγωγική και ως εργατική δύναμη το σώμα όχι μόνο του καθ’ εαυτό μοχθούντος εργάτη αλλά κάθε φτωχού ανθρώπου ως φορέα εργατικής δύναμης, καθώς η σύγχρονη «τεχνοεπιστήμη» γίνεται όλο και πιο πολύ εργαλείο του καπιταλιστικού τεχνολοκληρωτισμού, η παρένθετη μητέρα είναι το αποικιοποιημένο και αποσχετικοποιημένο γυναικείο σώμα που παράγει κέρδος. Το γεγονός ότι υπάρχουν αριστεροί/ές που χαιρετίζουν την μαζική τεχνοαποικιοποίηση και αποξένωση της κυοφορούσας μητέρας -γυναίκας ως δήθεν «πράξη κοινωνικής αλληλεγγύης που θα έπρεπε να παρέχεται και από το ΕΣΥ» (πλήρης αποδοχή της ιδιωτικοποίησης του ΕΣΥ, πρακτικά, πλήρης παραδοχή του μισανθρωπισμού) δείχνει την αθλιότητα της σκέψης τμήματος σημαντικού πια της κατ’ όνομα «Αριστεράς». Πιονιέροι του κεφαλαίου.
Πώς προσλαμβάνω εγώ που γράφω αυτό το κείμενο αυτήν την σχέση παρένθετης μητέρας και πραγμοποιητικής αλλοτριωτικής σχέσης; Μέσα από μια εικόνα. Το παιδί που θα έπρεπε να δηλώνει και να εκφράζει μια σχέση αγάπης και μια βιωματική, μεγάλη εμπειρία για την κυοφορούσα γυναίκα, γίνεται ένα σωματοποιημένο εμπόρευμα στο οποίο η γυναίκα αυτή προσφέρει το σώμα της αλλά δεν μπορεί να συνδεθεί βιοτικά και βιωματικά μαζί του. Το παιδί στέκεται ορθό έναντι της μητέρας ως «ξένο δημιούργημα». Το χρήμα, το «μέσο αντιστροφής των πάντων» στα «Χειρόγραφα» του Μαρξ (οπ.π., σελ. 161-167), «ο μαστροπός ανάμεσα στον άνθρωπο και την ανάγκη» καθιστά το προϊόν της κυοφορίας ξένο συναισθηματικά και ψυχικά προς την κυοφορούσα γυναίκα. Τι άλλο είναι αυτό από την τραγικότερη δυνατή έκφραση της αποξένωσης του προϊόντος-εμπορεύματος προς τον εργάτη ή την εργάτρια δημιουργό του; Είναι το δημιουργημένο εμπόρευμα που στέκει εχθρικό, ψυχρό και μηχανικό προς αυτόν που το παρήγαγε, μετατρέποντας και το συναίσθημα του δημιουργού ξένο και εχθρικό προς το δημιούργημά του. Η κυοφορούσα «παρένθετη μητέρα αποανθρωποποιείται και γίνεται για χάρη των καπιταλιστικών συμφερόντων μια ζωντανή μηχανή, δημιουργός ενός Φρανκενστάιν. Χάρη στο κεφάλαιο και την τεχνοεπιστήμη. Οι αγοραστές, αδιάφορο αν είναι ετεροφυλόφιλοι ή ομοφυλόφιλοι ή άφυλοι, είναι καταναλωτές- διαμεσολαβητές μιας καθαρά υπερκαπιταλιστικής σχέσης Αυτή είναι η ουσία του πράγματος. Κι αν σήμερα είναι στην Ελλάδα μια «βιοτεχνία», αύριο θα γίνει «μαζική βιομηχανία». Και αν σήμερα η «παρένθετη μητέρα» κυοφορεί για να αγοράσει το παιδί ένα ξένο προς αυτήν ζευγάρι ή άτομο, αύριο μπορεί να κυοφορεί για ένα σώμα που θα του αφαιρέσουν τα ζωτικά του όργανα για το εμπόριο οργάνων ή θα είναι δούλος. Ποιος μπορεί να το αποκλείσει με την πορεία που έχει πάρει ο δυτικός πολιτισμός;
Τι άλλο είναι η φιγούρα της «παρένθετης μητέρας» από μια τραγική μορφή υπερκαπιταλιστικής πραγμοποίησης και αλλοτρίωσης, υποδούλωσης του ανθρώπου; Στα σύνορα υπερκαπιταλισμού και δουλοκτησίας, μια γυναίκα κυοφορεί ένα παιδί που το έχει πουλήσει «από τα σχέδια» όπως λένε οι κατασκευαστές ακινήτων (εργολάβοι, κοινώς). Πράγμα πολύ σκοτεινότερο από την φτωχή γυναίκα που γένναγε γνήσια ένα παιδί, μέσα από μια σχέση, εφήμερη ή μη, και μετά το «πουλούσε» για να επιβιώσει, και αυτή και το παιδί, όσο τραγικό και επώδυνο και αν ήταν ήδη αυτό. Δεν έχει σημασία αν η «παρένθετη» κυοφορεί δικό της ή ξένο γενετικό υλικό. Το δικό της σώμα έχει όλη την ψυχική και συμβολική σημασία, το δικό της σώμα βιώνει ψυχικά και σωματικά αυτήν την διεργασία, το δικό της σώμα «γεννά» το παιδί και όχι μια μηχανή. Πουλά το σώμα της και το προϊόν του και μάλιστα με τρόπο πολύ πιο τραγικό και μόνιμο από την πορνεία.
«Επιλογή» της; ναι βέβαια, όσοι και όσες δεν έχουν χρήματα στον καπιταλισμό έχουν «επιλογές». Οι υπόλοιποι έχουν χρήματα. Όπως έχε γράψει και ο γνωστός καθηγητής Ιστορίας κ. Αριστείδης Χατζής[9], η κοινωνική και ιδεολογική θεμελίωση της «παρένθετης μητρότητας», ακόμη και με χρηματικό αντάλλαγμα, είναι η ελεύθερη επιλογή και συναίνεση της παρένθετης μητέρας, ιδίως αυτής που λαμβάνει χρηματικό αντάλλαγμα. Επιλογή και ελευθερία των συμβάσεων!!!
Και ο όρος «παρένθετη μητέρα» είναι ο Υπερθετικός της έννοιας της αλλοτρίωσης -πραγμοποίησης και του σκληροποιημένου ηθικού εκφυλισμού της κοινωνίας μας. Είτε κυοφορεί για ετεροφυλόφιλους είτε για ομοφυλόφιλους είτε για άφυλους, απολύτως αδιάφορο. Μια γενετική λειτουργία, με ισχυρό από χιλιετίες συναισθηματικό και αξιακό υπόβαθρο, μετατρέπεται σε σκέτη τεχνική αγοραπωλησίας. Η τεχνολογία μάλιστα ως «ουδέτερη κοινωνικά» πρακτική και σύστημα μια χαρά δουλεύει γι’ αυτό. Η παρένθετη μητέρα είναι μια μορφή γυναίκας που το όνομά της, όπως λέει εύγλωττα το ίδιο το επίθετο «παρένθετη», θα χαθεί και για το παιδί που κυοφορεί και στην πραγματικότητα είναι καθαρά δικό της παιδί και για την κοινωνία ολόκληρη. Και ο νόμος το προβλέπει ρητά, η μνήμη θα σβησθεί, τα όποια συναισθήματά της θα είναι αδιάφορα. Όπως και η γενετική μνήμη του παιδιού βέβαια, η οποία υφίσταται. Η «παρένθετη» είναι μια γυναίκα και ένας άνθρωπος που δεν αφήνει πίσω του κανένα αποτύπωμα. Μια απολύτως τραγική ανθρώπινη υπόσταση.
Αυτά βέβαια δεν αφορούν τον «καθαρό» ιστορικό υλισμό που αγνοεί τον σοσιαλιστικό ανθρωπισμό και ασχολείται μόνο με papers. Αφορούν όμως τον Μαρξ, τον διανοητή και τον άνθρωπο. Έχει γράψει πολλές καλές σελίδες για το σήμερα ο Μαρξ. Ίσως περισσότερες από όσες έγραψε για την εποχή του.
Αυτήν την κοινωνία θέλουμε, την κοινωνία των γυναικών σκλάβων; Έτσι έκαναν και οι Νότιοι γαιοκτήμονες στις φυτείες με την «αναπαραγωγή σκλάβων» (“slave breeding”) από τις έγχρωμες γυναίκες σε αιχμαλωσία, ένα είδος Handmaid s Tale, που υπήρξε ιστορική δυστοπική πραγματικότητα αιώνων. Τότε έγινε ένας Εμφύλιος Πόλεμος για να τελειώσει αυτό. Τώρα; Α, όχι τώρα δεν θα γίνει τίποτε γιατί ξεχάσαμε την ανθρώπινη υπόσταση και «θυμόμαστε» μόνο τα δικαιώματα του αγοραστή[10].
Υπάρχει βέβαια και η άποψη ότι η «παρένθετη μητρότητα» θα λειτουργήσει κυρίως ως πράξη ανθρώπινης αλληλεγγύης. Η αλήθεια είναι, όμως, ότι ζούμε σε ένα σύστημα όπου τίποτε δεν είναι «μη εμπόρευμα». Όποιος καλλιεργεί τέτοιες αυταπάτες ή είναι ιδεολογικός απατεώνας ή πάντως καλλιεργεί αυταπάτες που νομιμοποιούν την επέκταση αυτού του δουλεμπορικού θεσμού[11].
- Ο Ένγκελς και η πυρηνική οικογένεια, η σοβιετική μετεπαναστατική εμπειρία
Φωτογραφία της Ρωσίδας επαναστάτριας Αλεξάνδρα Κολλοντάι
Όταν χρησιμοποιούμε τον όρο πυρηνική οικογένεια, εννοούμε ένα πλαίσιο οικογενειακής, γενετήσιας, συναισθηματικής αλλά και κοινωνικά αναπαραγωγικής ένωσης όπου υπάρχει βιολογικός πατέρας, βιολογική μητέρα και παιδιά που προκύπτουν -κατά κανόνα- από την ερωτική σχέση τους. Αυτή η μορφή ένωσης ήδη από την αρχαιότητα συνήθως λάμβανε και επίσημη νομική μορφή καθώς συνδεόταν με τις σχέσεις ιδιοκτησίας και την κληρονομική μεταβίβαση περιουσιακών και ιδιοκτησιακών δικαιωμάτων. Ήταν θεσμικά ο «γάμος».
Κατά την συζήτηση για την θέσπιση του γάμου και της τεκνοθεσίας μεταξύ ατόμων με ομοφυλόφιλο προσανατολισμό (ήδη ν. 5089/2024), αυτή η επέκταση του γάμου, θεσμού που ως τώρα ταυτιζόταν με την πυρηνική οικογένεια, συνδέθηκε με μια συστηματική προσπάθεια από «τα αριστερά» να απονομιμοποιήσει πλήρως την πυρηνική οικογένεια και τον ιστορικό γάμο ως μια προσωρινή ή πάντως κοινωνικά κατασκευασμένη μορφή που ούτε πάντοτε ίσχυε ούτε πάντοτε θα ισχύει. Σύμφωνα με την άποψη αυτήν, ιστορικά υπήρξαν πολλές μορφές ερωτικής ένωσης, πραγματικά ή και νομικά, και η αναφορά στην πυρηνική οικογένεια ως κάτι το μονιμότερο είναι μεταφυσική, εσσενσιαλιστική και αυθαίρετη. Συνήθως, χρησιμοποιήθηκε-χύδην- το περίφημο έργο του Φρήντριχ Ένγκελς «Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους» (1884), όπου ο Ένγκελς επιχειρεί με βάση τα πορίσματα της τότε ανθρωπολογίας (κυρίως του ανθρωπολόγου Morgan Lewis) καθώς και το πλούσιο έργο του Bachoffen για το μητρικό δίκαιο να περιγράψει μια εξέλιξη των μορφών ερωτικής και οικογενειακής ένωσης από την Προϊστορία μέχρι και την εποχή του[12]. Πάνω στον Ένγκελς, επιχειρείται αν οικοδομηθεί η θεώρηση ότι η γονεϊκότητα (ακόμη και από δύο πατέρες ή δύο μητέρες) μπορεί να είναι κάτι εξίσου έγκυρο κοινωνικά όπως υπήρξε ο δεσμός της μητρότητας και της πατρότητας.
Ίσως και εγκυρότερο.
Πράγματι, ο Ένγκελς υποστηρίζει ότι στην αρχή της Προϊστορίας και του ανθρώπινου πολιτισμού επικρατεί ένα είδος μητριαρχίας συνδεδεμένης με ένα είδος ομαδικού γάμου. Στην συνέχεια (αυτά τα αντλεί ο Morgan Lewis μέσα από την μελέτη των συγγενικών σχέσεων στους Ιροκέζους και σε άλλα αυτόχθονα ινδοαμερικανικά φύλα της Βόρειας Αμερικής), αρχίζουν να υπάρχουν ταμπού στις ερωτικές σχέσεις και διαμορφώνεται ένα μητρικό γένος με απαγόρευση γάμου μεταξύ των ανιόντων και κατιόντων συγγενών και στην συνέχεια μεταξύ αδελφών-εξαδέλφων κλπ. Όσο ισχύουν αυτά, η γεννήτωρ μητέρα, γιαγιά κ.λπ. είναι η αρχηγός του γένους και το ισχυρό φύλο, ενώ ως ένα σημείο δεν είναι καν διαπιστωμένος ο ρόλος του φυσικού πατέρα στην σύλληψη του παιδιού. Επίσης, ο κοινωνικός καταμερισμός εργασίας είναι ακόμη σε στοιχειώδη μορφή. Στην συνέχεια, αναπτύσσεται, ακόμη σε συνθήκες μητριαρχίας ένας αποκλειστικός/ατομικός γάμος, ο ζευγαρωτός, που πάντως λύεται ακόμη εύκολα και που είναι η ενδιάμεση μορφή ανάμεσα στα κατάλοιπα του ομαδικού γάμου και στην πυρηνική οικογένεια με κυριαρχία του άνδρα. Όταν πια αλλάζει σε βάθος ο καταμερισμός εργασίας μεταξύ των φύλων και των αναδυόμενων κοινωνικών τάξεων και αναπτύσσεται η ατομική ιδιοκτησία, ο άνδρας αποκτά την κυρίαρχη δύναμη σε μια μορφή που είναι αρχικά το πατριαρχικό γένος (πολλές οικογένειες που συμβιώνουν και οργανώνουν από κοινού τις σχέσεις τους) και στην συνέχεια η πατριαρχική πυρηνική οικογένεια, η οποία έχει ως χαρακτηριστικά την κυριαρχία του άνδρα πάνω στην γυναίκα και τα παιδιά, τον έλεγχο της γυναικείας σεξουαλικότητας από τον άνδρα και την μεταβίβαση της ιδιοκτησίας και της εξουσίας σε πατρική γραμμή.
Ακόμη και αν δεχθούμε ότι το σχήμα του Ένγκελς (γραμμένο σε μια εποχή όπου η ανθρωπολογία και η γνώση των «πρωτόγονων» κοινωνιών ήταν ακόμη στα σπάργανα) ήταν ολόσωστο, από πουθενά δεν προκύπτει ότι ο Ένγκελς θεωρούσε την πυρηνική οικογένεια ως κάτι απολύτως αυθαίρετο και απολύτως παροδικό. Γράφει για μια μορφή (την πατριαρχική πυρηνική οικογένεια) που επικράτησε από την τελευταία περίοδο της Προϊστορία ως την εποχή του, ήδη από την λεγόμενη «μέση» ή «ανώτερη» φάση της βαρβαρότητας (ουσιαστικά, εννοεί την νεολιθική εποχή και την εποχή του Χαλκού). Το γεγονός, λοιπόν, ότι αυτή η μορφή, η πυρηνική οικογένεια (πατέρας-μητέρα-παιδιά), χαρακτηρισμένη βέβαια από την εξουσιαστική σχέση μεταξύ άνδρα και γυναίκας ως τον 19ο-20ο αιώνα περίπου, επιβίωσε τόσο πολύ σημαίνει ορισμένα αντικειμενικότατα πράγματα :
- Την ομολογία της με το βιολογικό πρότυπο του είδους σε ένα βαθύτερο επίπεδο.
- Την ένωση δύο αντιθετικών πόλων, πράγμα συμβατό με την όλη διαλεκτική οργάνωση της φύσης. H φύση, όπως και η κοινωνία, γνωρίζει την αντιφατική ενότητα και όχι την ομοιοστασία.
- Την συμβατότητά της με ένα συμβολικό γλωσσικό σύστημα που οργανώνεται και αναπτύσσεται μεν μέσα στο κοινωνικό πλαίσιο αλλά οι βάσεις του υπάρχουν στο είδος και πριν από την κοινωνική διαπαιδαγώγηση κάθε ατόμου. Ιδίως ως προς την μητρότητα, αυτό είναι απολύτως βέβαιο. Επίσης, η παραδοσιακή ψυχαναλυτική θεωρία θα θεωρούσε αδιανόητο να υπάρξει μια έστω και συμβατικά «κανονική» ψυχική ανάπτυξη χωρίς την αναγνώριση από το παιδί του πατέρα και της μητέρας ως διακριτών ρόλων. Η gender θεωρία, όμως, δεν γνωρίζει κανένα όριο και έχει πια μεγάλη αγορά μπροστά της. Η πυρηνική οικογένεια δεν προσφέρει, βέβαια, κάποια εγγύηση από κακοποιήσεις, τραύματα κ.λπ., είναι αναγκαία αλλά όχι ικανή προϋπόθεση για την ψυχική ανάπτυξη των παιδιών. Αναγκαία υπό την έννοια ότι προστατεύει από μια θεμελιώδη Απουσία του ενός από τα δύο γονεϊκά πρότυπα και από μια θεμελιώδη Υπερπαρουσία και πάλι του ενός από τα δύο πρότυπα. Ως εκεί.
Επισημαίνουμε, ακόμη, ότι ο Ένγκελς αναγνωρίζει μορφές πυρηνικής οικογένειας και στο μητριαρχικό ακόμη στάδιο («ζευγαρωτός γάμος»), πράγμα που δείχνει ότι ακόμη και με όρους «κοινωνικής κατασκευής» η πυρηνική οικογένεια αποτέλεσε μια σημαντική «πρόοδο» στην ανθρώπινη εξέλιξη και δεν συμπίπτει πλήρως με την πατριαρχία.
Επίσης, ο Ένγκελς στο βιβλίο του πουθενά δεν υποστηρίζει ότι ιδίως η μητρότητα είναι μια «κατασκευή» αποκλειστικά που την έφερε η πατριαρχία και που μετά τον καπιταλισμό ή την ταξική κοινωνία θα καταργηθεί. Αντίθετα τελείως, θεωρεί ότι η μητρότητα, έχοντας ένα ισχυρό βιολογικό υπόβαθρο κάτω από την κοινωνική διαμόρφωση, ήταν πάντοτε και παραμένει ένας εξαιρετικά σημαντικός ψυχικός και συναισθηματικός δεσμός μέσα στον ανθρώπινο πολιτισμό, πράγμα που ήταν έτσι, ή και ακόμη παραπάνω, στην πρωτόγονη μητριαρχία (αν όντως υπήρξε), παρέμεινε με πολύ διαφορετικό τρόπο στην ιστορική πατριαρχία και εξακολουθεί να είναι πολύ σημαντικός στον σύγχρονο μεταπατριαρχικό πολιτισμό (θα προσθέταμε εμείς). Το ότι κάθε κοινωνική ή ηθική οργάνωση απέδωσε διαφορετικά χαρακτηριστικά και κοινωνικές ή αξιακές μετεγγραφές στην μητρότητα, δεν αναιρεί το καθοριστικό γεγονός ότι καμία κοινωνική οργάνωση δεν την διέγραψε ή δεν την αναίρεσε, θεωρώντας την ως καθοριστικό βιολογικό, ψυχικό, συναισθηματικό, κοινωνικό και πολιτιστικό θεσμό. Αν τώρα καταφέρει και την διαγράψει ο τεχνοκαπιταλισμός, δεν θα το λέγαμε «Πρόοδο» αλλά μάλλον ιστορική οπισθοδρόμηση ή βαρβαρότητα.
Ακόμη, ο Ένγκελς αν και σαφώς αντιμάχεται την πατριαρχική οικογένεια ως εστία της ταξικής κοινωνίας, πουθενά στο βιβλίο του δεν υποστηρίζει ότι στον κομμουνισμό θα καταργηθεί η (μεταπατριαρχική/εξισωτική) πυρηνική οικογένεια και μάλιστα καυτηριάζει την ιδέα (όπως και ο Μαρξ στα «Οικονομικά και Φιλοσοφικά Χειρόγραφα») ότι ο κομμουνισμός θα επαναφέρει δήθεν τον πρωτόγονο ομαδικό γάμο. Ο Ένγκελς γράφει ότι η κομμουνιστική οικογένεια θα είναι, καταργώντας την υποκρισία του αστικού γάμου που καταλήγει στην πορνεία για τον άνδρα και στην μοιχεία για την γυναίκα, θα είναι η πρώτη γνήσια μονογαμική οικογένεια στην Ιστορία (εκδόσεις Αναγνωστίδη σελ. 90), όπου οι άνδρες θα γίνουν πραγματικά μονογαμικοί χωρίς να χρειάζεται να γίνουν οι γυναίκες πολυανδρικές. Όπου βέβαια, η οικογένεια δεν θα είναι ένα ψυχαναγκαστικό κλουβί ή φυλακή χωρίς δυνατότητα απόδρασης κ.λπ. Βεβαίως, με βάση τα σύγχρονα ήθη, αυτά μπορεί να θεωρηθούν πολύ συντηρητικά και ξεπερασμένα, αλλά αυτά ήταν οι θέσεις των κλασσικών του Μαρξισμού και όχι κάποια υπερφιλελεύθερη πόσο μάλλον «δικαιωματική» ατζέντα όπως νομίζουν κάποιοι τροτσκιστικοί κυρίως κύκλοι (χωρίς και πάλι οργανική επαφή με την πραγματική σκέψη του Τρότσκυ). Ο Μαρξ, μάλιστα, ευφυώς γράφει στα «Χειρόγραφα του 1844» ότι δε μπορούμε να γυρίσουμε στον ομαδικό γάμο γιατί πλέον η Ιστορία και η κοινωνική εξέλιξη έχει διαμορφώσει την συνείδηση της «προσωπικότητας» στον άνθρωπο, κάτι που δεν ήταν δεδομένο στην πρωτόγονη εποχή, μια σκέψη του Μαρξ εξόχως μη οικονομίστικη.
Όσο για τον γάμο μεταξύ ομοφυλοφίλων, όχι μόνο κάτι τέτοιο θα ήταν αδιανόητο στους κλασσικούς -άλλωστε, ήταν άνθρωπο της εποχής τους- αλλά ειδικά ο Ένγκελς καταφέρεται σαφώς στην «Καταγωγή» (εκδόσεις Αναγνωστίδη σελ. 71) κατά της ομοφυλοφιλίας στην αρχαία Αθήνα, την οποίαν κάπως συγχέει με την «νεανιεραστία» (“Knabenlust”), την ομοφυλόφιλη δηλαδή σχέση όχι βασικά με παιδιά αλλά μεταξύ γηραιότερων και νεότερων ανδρών. Γράφει ότι με τον μύθο της σχέσης μεταξύ του Δία και του νεαρού Γανυμήδη, οι Αθηναίοι, αφού πρώτα υποτίμησαν την γυναίκα κοινωνικά, μετά εξευτέλισαν συνολικά όλο τον πολιτισμό τους (οπ.π.).
Προφανώς, και για να μην παρεξηγηθούμε, η αντίθεση μας δεν αφορά την νομική συμβίωση μεταξύ ομοφυλόφιλων ανδρών ή γυναικών με πλήρη κληρονομικά, περιουσιακά κ.λπ. δικαιώματα αλλά τον γάμο καθαρά υπό την έννοια της δυνατότητας τεκνοθεσίας από ομοφυλόφιλα ζευγάρια και ανατροφής παιδιών υπό αυτές τις συνθήκες με τα ειδικά προβλήματα που δημιουργεί. Όλα τα υπόλοιπα ήταν σαφώς κατοχυρωμένα και στον νόμο για το σύμφωνο συμβίωσης που κατοχύρωνε όλα τα σχετικά δικαιώματα των ομοφυλοφίλων συμπολιτών μας που ζουν σε ερωτική ένωση, δίνοντάς της θεσμικό χαρακτήρα (ν. 4356/2015).
Ναι μεν «αλλά η μεγάλη Οκτωβριανή Επανάσταση πήγε να καταργήσει τελείως την πυρηνική οικογένεια και θέσπισε και τον γάμο ομοφυλοφίλων. Το πρώτο είναι εν μέρει βάσιμο αλλά διήρκεσε ελάχιστο χρόνο ως πείραμα, το δεύτερο είναι ιστορικά ανυπόστατο και πλήρης «ιστορική κατασκευή». Αυτό που ισχύει είναι ότι η Ρώσικη Επανάσταση, όπως και κάθε μεγάλη κοινωνική επανάσταση, συνέπεσε με και τροφοδότησε μια έξαρση της ερωτικής επιθυμίας, απελευθέρωσε τα ερωτικά ήθη, στην αρχή σε πολύ μεγάλο βαθμό, και επέτρεψε έναν έντονο ερωτικό και οικογενειακό πειραματισμό[13]. Ο νομικός γάμος χαλάρωσε πάρα πολύ και λυνόταν ευκολότατα με μονομερή δήλωση του ενδιαφερόμενου στην δικαστική αρχή, ο δυνάμενος να λυθεί πολιτικός γάμος αντικατέστησε τον αδιάλυτο θρησκευτικό γάμο, η ομοφυλοφιλία και οι αμβλώσεις αποποινικοποιήθηκαν, αναπτύχθηκαν ελεύθερα ερωτικές σχέσεις ετεροφυλόφιλες ή ομοφυλόφιλες, επιχειρήθηκαν μορφές συμβίωσης πολλών ειδών, μεταξύ άλλων και κοινοβιακού τύπου, όπου η κολλεκτίβα, όπως και το παλαιό γένος, από κοινού ανέτρεφε παιδιά, παίρνοντας το αποκλειστικό βάρος ανατροφής από την γυναίκα-μητέρα[14] κ.λπ. Από πουθενά δεν προκύπτει ότι ειδικά τα κοινόβια ανατροφής παιδιών απαρτίζονταν από άτομα με ομοφυλόφιλο προσανατολισμό. Αυτά τα αναφέρει σε έκταση ο ψυχαναλυτής Βίλχελμ Ράιχ με μεγάλη συμπάθεια στο έργο του « Η σεξουαλική επανάσταση» (βιβλίο του 1935, Αθήνα 1972, Ράππας). Αν είχε υπάρξει θεσμικός ομοφυλόφιλος γάμος, είναι απίθανο ο Βίλχελμ Ράιχ να το παρέκαμπτε ως ζήτημα στο μεγάλο κεφάλαιο του βιβλίου του για την σεξουαλική επανάσταση μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση[15]. Επίσης, σημαντικοί συντηρητικοί που παλιότερα είχαν βάλει στο στόχαστρο την Ρωσική Επανάσταση για την «διάλυση της παραδοσιακής οικογένειας» που επέφερε και για τους ελευθεριάζοντες ερωτικούς πειραματισμούς της πρώτης περιόδου δεν λένε τίποτε για θεσμικές ενώσεις («γάμο») ομοφυλοφίλων ή περισσοτέρων από δύο ατόμων κ.λπ.[16]. Παρά τον ευρύ πειραματισμό, δεν έπαψε, όμως, ποτέ η πυρηνική οικογένεια να είναι το κυρίαρχο κοινωνικό αλλά και νομικό μοντέλο, αν και η μονομερής έξοδος/αποχώρηση από αυτήν διευκολύνθηκε πολύ και η εξουσία του πατέρα κλονίστηκε σοβαρά. Σταδιακά, ο πειραματισμός ελαττώθηκε χάριν του σκληρότερου παραγωγικού παραδείγματος αλλά και της σταδιακής κοινωνικής πειθάρχησης των μαζών μέχρις ότου η σταλινική διακυβέρνηση κατάργησε όλους τους φιλελεύθερους μετασχηματισμούς, ποινικοποίησε ξανά την άμβλωση και την ομοφυλοφιλία, ιεροποίησε την παραδοσιακή οικογένεια και με συντηρητικά ακόμη χαρακτηριστικά, παρουσίασε τους ομοφυλόφιλους ως εκφραστές της «αστικής παρακμής», όμοιους σε αυτό με τους φασίστες ομοφυλόφιλους τύπου Ερνστ Ρεμ στην Γερμανία κ.λπ. Η οικογένεια σταθεροποιήθηκε μολονότι, όμως, η θέση της γυναίκας ήταν συγκριτικά καλύτερη από την τότε Δύση, εργασιακά, κοινωνικά κ.λπ., δεν ήταν «δούλα του σπιτιού», ήταν εργασιακά ίση με τον άνδρα, ιδίως στις πόλεις κ.λπ.
Θεσμικός/νομικός γάμος ομοφυλοφίλων δεν καθιερώθηκε ποτέ όπως ούτε θεσμικός γάμος πολλών συντρόφων κ.λπ.[17]. Άλλο οι ελεύθερες ενώσεις και άλλο η θεσμοποιημένη μορφή[18]. Δεν υπάρχει αυτό στις πηγές, ούτε τις φιλοσοβιετικές ή σοβιετικές ούτε στις αντισοβιετικές.
Υποτίθεται ότι οι τοποθετήσεις ειδικά της επαναστάτριας και ανώτερου στελέχους των Μπολσεβίκων Αλεξάνδρα Κολλοντάι (Kollontai) υπέρ της ερωτικής φιλελευθεροποίησης και πειραματισμού περιλάμβαναν και αυτήν την θέσμιση έστω ως πολιτικό στόχο[19].
Το κείμενο αυτό της Κολλοντάι, γραμμένο το 1921, είναι από τα καλύτερα κείμενα μαρξιστικού φεμινισμού που έχουν γραφτεί ποτέ. Αναδεικνύει την «σεξουαλική κρίση» ως κοινωνικό φαινόμενο όλου του σύγχρονου κόσμου αλλά και της νεαρής τότε Σοβιετικής Ρωσίας όπου τελείως διαφορετικοί ερωτικοί και ηθικοί κώδικες συνυπάρχουν ο ένας δίπλα στον άλλον. Όπως η παραδοσιοκρατία, ο αστικός ηδονιστικός ατομικισμός και η αναζήτηση μιας νέας σοσιαλιστικής ερωτικής ηθικής. Επιμένει στο ότι α) η χαλάρωση των δεσμών της σεξουαλικής καταπίεσης και ενός περίκλειστου γάμου από τον οποίον δεν μπορείς να διαφύγεις και ιδίως η γυναίκα, είναι μεν αρχικά πολύ θετική, όπου συμβαίνει, χωρίς να επιλύει, όμως, όλα τα ερωτικά και συναισθηματικά ζητήματα μεταξύ των φύλων β) εκτιμά ότι η αποδυνάμωση της πατριαρχικής οικογένειας δεν έχει οδηγήσει σε ένα εναλλακτικό μοντέλο ερωτικής ένωσης είτε θεσμικής είτε ελεύθερης γ) την προβληματίζει έντονα ότι εκτός από την σεξουαλική απελευθέρωση χρειάζεται μια αναδιαμόρφωση του ανθρώπινου ψυχισμού προς την κατεύθυνση μιας μεγαλύτερης θέρμης και μιας μείωσης της μοναξιάς στα ανθρώπινες σχέσεις. Η μοναξιά, η προσωπική, κοινωνική και η ερωτική μοναξιά είναι από τα μεγαλύτερα προβλήματα και διεθνώς αλλά και στην νεαρή Σοβιετική Ρωσία.
Το κείμενο ασκεί μια έντονη κριτική στην ακόμη τότε προκατάληψη έναντι των γυναικών αφού οι γυναίκες πέρα από τα πλεονάζοντα βάρη που αναλαμβάνουν στην κοινωνική ζωή κρίνονται πάντοτε πιο αυστηρά και με διαφορετικά κριτήρια από ό,τι οι άνδρες. Η γυναίκα που θα παντρευτεί τον νεότερό της ή φτωχότερό της άνδρα θα επικριθεί, ενώ για τον άνδρα αυτό είναι αυτονόητο.
Στο κείμενο αυτό, παρά τις «εργαλειακές» χρήσεις του ή αναφορές σε αυτό κατά την τωρινή περίοδο λόγω του πρόσφατου νόμου για τα ομοφυλόφιλα ζευγάρια, δεν υπάρχει καμία ρητή αναφορά σε γάμο ομοφυλοφίλων στην νεαρή Σοβιετική Ρωσία ή αλλού, ούτε καν αναφορά στο ζήτημα της ομοφυλοφιλίας. Αναφέρεται σε έναν μεγάλο πειραματισμό σχέσεων διεθνώς, στην Δύση αλλά και στη Σοβιετική Ρωσία όπου βαφτίζει «γάμο» όχι την νομική-θεσμική μορφή αλλά την ίδια την ερωτική ένωση. Το ίδιο το απόσπασμα που μιλά για τους «γάμους» αυτούς δεν μπορεί να αναφέρεται σε θεσμική ένωση αφού χρησιμοποιεί τον όρο «γάμος» ακόμη και για την εμπορική πορνεία (“commercial prostitution”).
Το απόσπασμα, που τόσο έχει συζητηθεί, στα αγγλικά προς αποφυγήν παρερμηνειών:
“History has never seen such a variety of personal relationships – indissoluble marriage with its “stable family”, “free unions”, secret adultery; a girl living quite openly with her lover in so-called “wild marriage”; pair marriage, marriage in threes and even the complicated marriage of four people – not to talk of the various forms of commercial prostitution. You get the same two moral codes existing side by side in the peasantry as well – a mixture of the old tribal way of life and the developing bourgeois family”.
Είναι προφανές ότι εδώ ο όρος γάμος δεν σημαίνει τίποτε περισσότερο από μια μόνιμη ή παροδική ερωτική ένωση ανεξάρτητα από θεσμική μορφή.
Κλείνοντας το κείμενο, θεωρούμε ότι η μαρξιστική ιστορική κριτική της πατριαρχικής ή της αστικής πατριαρχικής οικογένειας και γάμου α) δεν οδηγεί στην επιστροφή στον ομαδικό γάμο β) δεν έχει καμία ιδεολογική συνάφεια με τον γάμο ομοφυλοφίλων ιδίως υπό την διάσταση της τεκνοθεσίας και της ανατροφής παιδιών από ομοφυλόφιλα ζευγάρια γ) συγκρούεται ανοιχτά με τον θεσμό της «παρένθετης μητρότητας» που οδηγεί στην πιο αποξενωτική εκδοχή των ανθρώπινων σχέσεων, πραγμοποιεί και εμπορευματοποιεί μαζικά το γυναικείο σώμα δ) όχι μόνο δεν αναιρεί αλλά τονίζει το βιολογικό υπόβαθρο και τις αντιφατικές όψεις του ως βάση πάνω στην οποίαν οικοδομούνται οι κοινωνικές μορφοποιήσεις και θεσμίσεις. Η αντίθετη καθαρά κονστρουβιστική τοποθέτηση κινείται σε πλήρη αντίθεση : α) με τον υλιστικό χαρακτήρα της μαρξιστικής φιλοσοφίας και την θέση περί ύπαρξης μιας αντικειμενικής πραγματικότητας β) με τον διαλεκτικό χαρακτήρα της μαρξιστικής θεωρίας που κινείται μέσα από την ενότητα και σύγκρουση των αντιθέτων και όχι με βάση την ομοιοστασία και γ) με τον ανθρωπιστικό και αντιεμπορευματικό/αντικαπιταλιστικό αλλά και αντιτεχνοκρατικό χαρακτήρα του σοσιαλιστικού ανθρωπισμού.
[1] Βλ. και το ενδιαφέρον άρθρο της Μαρίας Καλογήρου « Ενδίδοντας στην εμπορική λογική. Το παράδειγμα της παρένθετης μητρότητας» στον νέο νομικό ιστότοπο Nomarchia.gr.
[2] Στην κατεύθυνση αυτήν κινήθηκε, και σωστά, και η ομιλία του ΓΓ του ΚΚΕ Δημήτρη Κουτσούμπα στην Βουλή των Ελλήνων κατά την διαδικασία ψήφισης του σχεδίου νόμου για τον γάμο και υιοθεσία/τεκνοθεσία των ομοφυλόφιλων ζευγαριών -βλ. σε σύνδεσμο: https://www.ertnews.gr/eidiseis/ellada/politiki/d-koutsoumpas-gia-gamo-omofylon-simainei-katargisi-tis-patrotitas-mitrotitas-kai-odigei-ston-gonea-1-2-3-kai-vale/
[3] Ελληνική έκδοση, Αθήνα 1975, εκδόσεις Γλάρος, μετάφραση Μπάμπη Γραμμένου. Εδώ και οι αναφορές σε σελίδες του βιβλίου. Υπάρχει και η έκδοση του Μαρξιστικού Βιβλιοπωλείου το 2012.
[4] Πράγμα που θυμίζει και την «γυμνή ζωή» του Τζόρτζιο Αγκάμπεν στο έργο του “Homo Sacer – κυρίαρχη εξουσία και γυμνή ζωή” ελληνική έκδοση, Αθήνα 2003, Scripta).
[5] Λ. Αλτουσέρ «Για τον Μαρξ» {1965}, εκδόσεις Εκτός Γραμμής, Αθήνα 2015, μετάφραση Τάσος Μπέτζελος, ιδίως σελ. 37-131. Μεταξύ πολλών μαρξιστικών κριτικών στην προσέγγιση περί άρνησης της αλλοτρίωσης βλ. την πολύ κοντινή χρονικά απάντηση του πρώην μαθητή του Αλτουσέρ Jaques Ranciere “ Althusser’s Lesson” {1974}, Verso editions (transl. by Emiliano Battista) 2011, σελ. 82 και επ. κεφάλαιο: “A Lesson in History- the damages of humanism”.
[6] Παραπομπή του Λούτσιο Κολλέτι στην αγγλική έκδοση των Θεωριών για την Υπεραξία, Λονδίνο 1969, (σελ. 389-390, 392) στην πολύ αξιόλογη Εισαγωγή του στα «Χειρόγραφα» οπ.π. εκδόσεις Γλάρος σελ. 15 επ., 31.
[7] Βλ. αναλυτικά σε Ίζτβαν Μέζαρος «Η θεωρία του Μαρξ για την αλλοτρίωση», Αθήνα, 2016, εκδόσεις Κουκκίδα.
[8] Βλ. Ίζτβαν Μέζαρος, οπ.π., σελ. 237-247· Πρέντραγκ Βρανίτσκυ «Ιστορία του μαρξισμού τ. ΙΙ », Αθήνα 1976, εκδόσεις Οδυσσέας, μετάφραση Μυρσίνη Ζορμπά, σελ. 437-441 κ.α.
[9] A. Χατζής, «Το Δίκαιο των Βιβλίων και το Δίκαιο της Πράξης». Η Πτώση του Νομικού Φορμαλισμού και η Οικονομική Ανάλυση του Δικαίου», διαθέσιμο στο http://users.uoa.gr/~ahatzis/Gemtos_volume.pdf, σ. 709-736, [725-726].
[10] Κάποιος αξιόλογος αριστερός γιατρός έγραψε ότι η παρένθετη μητρότητα πρέπει να παρέχεται δωρεάν μέσω του ΕΣΥ. Αυτό σίγουρα δεν θα γίνει γιατί η έννοια αυτή χωρίς το εμπόρευμα δεν υφίσταται εγγενώς. Αλλά και να γινόταν, μου θυμίζει αυτό που έγραψε ο Ένγκελς το 1880, ότι ο σοσιαλισμός είναι κάτι διαφορετικό από την κρατικοποίηση των μπορντέλων, «Ουτοπικός και επιστημονικός σοσιαλισμός», Αθήνα 1980, εκδόσεις Θεμέλιο σελ. 104-105.
[11] Βλ. και στο σάιτ του Σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος (ΣΕΚ), βασικής συνιστώσας της ΑΝΤΑΡΣΥΑ, www.ergatiki.gr άρθρο στελέχους του με τον τίτλο «Καθήκον της Αντιπολίτευσης δεν είναι να δένει τα κορδόνια του Μητσοτάκη στην Βουλή», που επικρίνει το νομοσχέδιο ως όχι επαρκώς φιλοΛΟΑΤ και ζητά ρητά την επέκταση της παρένθετης μητρότητας και στα ομοφυλόφιλα ζευγάρια, που στερούνται χωρίς αυτήν την επέκταση της ίσης μεταχείρισης με τα ομόφυλα. Σύνδεσμος: https://ergatiki.gr/article.php?id=28613&issue=1612. Για την συντάκτρια η παρένθετη μητρότητα κατ’ αρχάς είναι πράξη κοινωνικής αλληλεγγύης και ως τέτοια πρέπει να νοείται. Περίεργος μαρξισμός.
[12] Στις αναφορές σελίδων θα χρησιμοποιήσουμε την παλαιότερη έκδοση από τις εκδόσεις Αναγνωστίδη. Υπάρχει και σε νεότερες εκδόσεις, κυρίως από την Σύγχρονη Εποχή, αλλά και από το Θεμέλιο (2004).
[13] Ο Grigori Batkiis στην μπροσούρα του “The sexual revolution in Russia” του 1923 γράφει ότι πλέον η ομοφυλοφιλία είναι μια ανεκτή και αποδεκτή σεξουαλική στάση. Και, κυρίως, είναι νόμιμη. Βλ. σχετικά σε Dan Healey (15-10-2001) Homosexual Desire in Revolutionary Russia: The Regulation of Sexual and Gender Dissent. University of Chicago Press. p. 133. ISBN 978-0-226-32233-9.
[14] Αυτό ήταν μεν κοινωνικά πολύ θετικό ως ελάφρυνση της εργαζόμενης μητέρας, υπάρχει όμως και ένα ζήτημα, αν παρατεινόταν στην καθαρή του μορφή, στο ζήτημα της αποκοπής των παιδιών από την πυρηνική οικογένεια, κάτι που μπορεί να έχει και αυταρχική κατεύθυνση.
[15] Bλ. και σε Sean Egan “Bolsheviks and the sexual revolution”, March 2017, Irish Marxist Review, no 6 2017, αναπαραγωγή σε www.marxists.org. O Egan επιδιώκει να θεμελιώσει την σημαντική έξαρση των ομοφυλόφιλων ενώσεων μετά την επανάσταση -στο θέμα του γάμου ομοφυλοφίλων αναφέρεται ότι έγιναν κάποιοι λίγοι σε ορισμένες περιοχές. Ούτε το κείμενό του ούτε η αναφορά του δίνουν συγκεκριμένες πληροφορίες. Επίσης, αποδέχεται σαφώς ότι δεν υπήρχε συγκροτημένο τότε ΛΟΑΤ κίνημα στην Σοβιετική Ρωσία για να υποστηρίξει όχι μόνο φιλελεύθερα αλλά και πολιτικά τους στόχους των ομοφυλοφίλων.
[16] Βλ. π.χ. σε Richard Pipes (“Russia under the Bolshevik Regime 1919-1924”, 1995, Vintage Publisher).
[17] Αντίθετα, το άρθρο του καθηγητή Γεράσιμου Μοσχονά με τίτλο «Σεξουαλικός μπολσεβικισμός» στην «Καθημερινή» της 05-02-2024, με μοναδική αναφορά αυτήν του βιβλίου του Αμερικανού gay ακτιβιστή Peter Drucker.
[18] Βλ. σε Olga Khorosilova “ 1917 Russian Revolution: the gay community’ s brief window of freedom” in bbc.co.uk., Link : https://www.bbc.com/news/world-europe-41737330.
Η Khorosilova αναφέρεται σε μια προσπάθεια ομαδικού γάμου ανδρών ναυτών τον Γενάρη 1921 που από την αρχή προβοκαρίστηκε από την Τσεκά (πολιτική αστυνομία)
και κατέληξε στην μαζική σύλληψη των νυμφευθέντων μετά την τελετή. Αν ο γάμος επιτρεπόταν θεσμικά, κάτι τέτοιο θα ήταν αδιανόητο.
[19] Με αναφορά κυρίως στο έργο της Alexandra Kollontai “ Sexual relations and class struggle”, γραμμένο το 1921, βλ. σχετικά σε www.marxists.org, Kollontai archive. Το έργο αυτό περιέχεται και σε Alexandra Kollontai “Selected Writings”, edited by Alix Holt, Lawrence Hill Co, Publishers Inc 1977, σελ. 237 και επ.