10 Feb Μεταξύ πολέμου και επανάστασης: ένα βιβλίο του ιστορικού Kevin Mc Dermott για τον σταλινισμό
Μεταξύ πολέμου και επανάστασης: ένα βιβλίο του ιστορικού Kevin Mc Dermott για τον σταλινισμό
Kevin Mc Dermott “Stalin, revolutionary in an era of war” , Palgrave McMillan, 2006, σελ. 230
- Ο Mc Dermott ως ιστορικός της σταλινικής περιόδου
Ο βρετανός ιστορικός Kevin Mc Dermott, διδάσκων με τον τίτλο του Senior Lecturer στο πανεπιστήμιο του Shefield Hallam, εξέδωσε το 2006 ένα ενδιαφέρον βιβλίο για τον Στάλιν και την σταλινική περίοδο ( 1924-1953) από τις εκδόσεις Palgrave McMillan στα πλαίσια της σειράς European History in Perspective. O Mc Dermott είναι γνωστός , μεταξύ άλλων, και για το βιβλίο του σχετικά με την Ιστορία της Κομμουνιστικής Διεθνούς.
Η μέθοδος που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας για να προσεγγίσει τον Στάλιν ξεφεύγει τόσο από εκείνη την μονοδιάστατη προσέγγιση που τον παρουσιάζει ως αιμοσταγή τύραννο-τέρας όσο και από την συμμετρική αγιογραφική που τον παρουσιάζει ως άδολο και μαχητικό «ηγέτη του σοσιαλισμού» και του διεθνούς επαναστατικού κινήματος. Ο συγγραφέας αντιλαμβάνεται τον Στάλιν όπως εκείνος κατανοούσε τον εαυτό του και μέσα από το ίδιο ιδεολογικό και εννοιολογικό πλαίσιο, παίρνει δηλαδή τον «λόγο» του στα σοβαρά. Προσεγγίζει -και μάλιστα ως προς αυτό με όχι αρνητικά ή επικριτικά χρώματα για τον σοσιαλισμό, μάλλον το αντίθετο- τον Στάλιν ως έναν γνήσιο μαρξιστή και κομμουνιστή ηγέτη. Ο σκοπός στον οποίον αφιέρωσε την ζωή του ήταν η οικοδόμηση του σοσιαλισμού στην ΕΣΣΔ ( ως προτεραιότητα) και , επίσης, σε μεγάλο βαθμό, η νίκη της σοσιαλιστικής επανάστασης στον καπιταλιστικό κόσμο. Πλην όμως, ο Mc Dermott λέει αλήθειες για τον Στάλιν και το καθεστώς του που ποτέ δεν θα τις συναντήσουμε στο έργο ή στο λόγο των σταλινικών «κομματικών ιδεολόγων».
Ο Mc Dermott, χωρίς να αποκρύπτει καθόλου τα μαζικά εγκλήματα και την ευρύτατη βία του σταλινικού καθεστώτος, χωρίς να αρνείται την τεράστια βουλιμία του Στάλιν για να στερεώσει την εξουσία του ίδιου και της ομάδας του, ισχυρίζεται ότι όντως ο Στάλιν οικοδόμησε τον σοσιαλισμό υπό τις υπαρκτές τότε συνθήκες στην ΕΣΣΔ, μόνο που τον οικοδόμησε με τρόπο που δεν ήταν μακροχρόνια ανθεκτικός. Στον Επίλογο υποστηρίζει ότι δεν υπήρχαν εύκολες λύσεις για τον σοβιετικό σοσιαλισμό στις δεκαετίας του 1920 και του 1930 και ότι ακόμη και οι αντίπαλοι του Στάλιν, ο Τρότσκυ και ο Μπουχάριν κυρίως, αν είχαν νικήσει, πολύ δύσκολα θα ακολουθούσαν μη βίαιους και μη κατασταλτικούς δρόμους στα πλαίσια πάντοτε της ιδεολογίας του μπολσεβικισμού και εφόσον έμεναν πιστοί σε αυτήν.. Στο σημείο αυτό, ο συγγραφέας αφήνει να υπαινιχθεί ότι η ριζική μεταμόρφωση κοινωνικά της ΕΣΣΔ δεν μπορούσε να γίνει αλλιώς. Βεβαίως, είναι σαφές ότι η έννοια του σοσιαλισμού στον Mc Dermott, όπως επίσης και στον σταλινοποιημένο μπολσεβικισμό, ταυτίζεται βασικά με την κρατική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής, τον κεντρικό οικονομικό σχεδιασμό, ακόμη και γραφειοκρατικού τύπου, και την κεντρικά καθοδηγημένη οικονομία χωρίς κυριαρχία του μηχανισμού της αγοράς. Η ενεργή και εθελοντική πολιτική και κοινωνική συμμετοχή του λαού δεν θεωρείται οργανικό στοιχείο της έννοιας.
Ο συγγραφέας εντάσσει την πολιτική του Στάλιν και των Μπολσεβίκων γενικότερα στο αναλυτικό σχήμα της εποχής « του πολέμου και της επανάστασης» ( War –Revolution concept). Παρά το ότι το σχήμα αυτό αγνοεί την «μαρξιστική» κίνηση των ταξικών τάσεων και αντιφάσεων σε μια μετεπαναστατική κοινωνία , ιδίως όπως αναπτύχθηκαν από τον δυτικό μαρξισμό του 1960 και 1970, σε συνδυασμό και με την εμπειρία της Πολιτιστικής Επανάστασης στην Κίνα, διατηρεί όψεις πραγματικής επαφής με την μεσοπολεμική πραγματικότητα. Ιδίως , επικοινωνεί σε πολλά σημεία με το σχήμα του «Ευρωπαϊκού Εμφυλίου Πολέμου» (1917-1945) που από τα «δεξιά» ανέπτυξε ο υπερσυντηρητικός Γερμανός ιστορικός Έρνστ Νόλτε και από τα «αριστερά» έχει παρουσιασθεί πρόσφατα με διάφορους τρόπους από συγγραφείς όπως ο Enzo Traverso[1] ή ο Domenico Lozurdo, , o Φερνάντο Κλαουντίν παλιότερα κα .Πρόκειται για την κατανόηση της περιόδου 1918-1945 ως μιας εποχής καθολικού και παγκόσμιου ταξικού πολέμου.
Μέσα από το σχήμα αυτό , ο σταλινισμός «πλαισιοποιείται» ιστορικά (“contextualization”). Αν αυτό σημαίνει την καλύτερη κατανόηση, μπορεί να βοηθά όντως στην σύλληψη της εποχής και στην αποφυγή υποκειμενικών θεωρήσεων ξένων προς αυτήν. . Το πρόβλημα έγκειται στο ότι η «πλαισιοποίηση» οδηγεί πολύ συχνά και στην «συμπαθή» δικαιολόγηση αυτών των πολιτικών, αφού υποτίθεται ήταν οι μόνες δυνατές. Αυτή η προσέγγιση, πέρα από την ηθικοπολιτική της όψη, οδηγεί και σε σοβαρά αναλυτικά λάθη. Δεδομένου ότι η Ιστορία, όταν συμβαίνει, δεν είναι νομοτελειακή διαδικασία ούτε και προδιαγεγραμμένη αλλά για μια σειρά λόγους ακολουθεί ένα από τα πολλά δυνατά ιστορικά μονοπάτια, διαθέτει δηλαδή ενδεχομενικότητα. Πχ η μη ακολούθηση του σταλινικού «δρόμου» δεν θα σήμαινε απαραίτητα μια ασθενή ΕΣΣΔ στα τέλη της δεκαετίας του 1930 ή μια ηττημένη ΕΣΣΔ στον Β’ΠΠ ούτε ο φασισμός θα εμφανιζόταν ιστορικά μέσα από τις ίδιες διαδικασίες και μορφές αν το κομμουνιστικό κίνημα από νωρίς είχε ένα διαφορετικό προσανατολισμό.
- Ο μπολσεβικισμός-σταλινισμός και ο πόλεμος
Το σχήμα της σχέσης σταλινισμού/ μπολσεβικισμού και πολέμου στον Mc Dermott (σελ. 6-10, σελ. 95-97, σελ. 159-163) προσδιορίζεται από μια σειρά από παραμέτρους :
Η Ρωσία ζει τον εικοστό αιώνα ως έναν αιώνα διαρκούς πολέμου και διαρκούς επανάστασης: πέντε πόλεμοι , Ρωσοϊαπωνικός, Α’ ΠΠ, Εμφύλιος, Β’ΠΠ, Ψυχρός Πόλεμος και τέσσερις επαναστάσεις , 1905-1906, Φεβρουάριος-Μάρτιος 1917, Οκτώβριος 1917, Επανάσταση Από τα Πάνω 1928-1932. Η τραγωδία και η βία του Α’ΠΠ κονιορτοποίησε τους θεσμούς και τις παραδοσιακές ιδέες της ρωσικής κοινωνίας και οδήγησε στην επανάσταση. Ο Α’ΠΠ και ο Εμφύλιος ενισχύουν την κουλτούρα εσωτερικής εχθρότητας , όπως επίσης ενισχύουν την κουλτούρα της συγκεντροποιημένης κρατικά διεύθυνσης της οικονομίας ( θυμίζουμε εδώ και τον παραλληλισμό από τον Λένιν το 1918 της σοβιετικής εξουσίας με τον γερμανικό πολεμικό κρατικό καπιταλισμό του 1915-1918 στο έργο του τού 1918 “Left Wing Childishness and Petty Bourgeois Mentality”, γενικά την τότε τάση προς την πολεμική οικονομία ).
Από την άλλη πλευρά, ο φόβος-προσδοκία ενός ιμπεριαλιστικού πολέμου ή επέμβασης κατά της ΕΣΣΔ στον Μεσοπόλεμο καθώς και η καπιταλιστική περικύκλωση οδηγούν στον Σοσιαλισμό σε μια Μόνη Χώρα , στην Μεγάλη Στροφή του 1928-1932 αλλά και στον Μεγάλο Τρόμο (πολύ μερική εξήγηση κατά την γνώμη μας) .Ο Μεγάλος Τρόμος εμπνέεται και από τον κίνδυνο της εσωτερικής «Πέμπτης Φάλαγγας».
Ο Β’ΠΠ και ειδικά ο Μεγάλος Πατριωτικός Πόλεμος οδηγούν στην εδαφική επέκταση του σοβιετικού πολιτικού μοντέλου ( «Επανάσταση από τα έξω») στην Ανατολική Ευρώπη. Η νίκη αυτή οδηγεί σε ακόμη μεγαλύτερη εξουσία του Στάλιν. Στην συνέχεια, ο Ψυχρός Πόλεμος και η ρήξη Στάλιν-Τίτο οδηγούν στα 1947-1953 σε ένα δεύτερο κύμα Τρόμου στην ΕΣΣΔ και την Ανατολική Ευρώπη.
- Ο Στάλιν και η επανάσταση
Η σχέση του Στάλιν και της επανάστασης, η οποία από το 1917 ως το 1945 είναι και μια πανευρωπαϊκή επαναστατική διαδικασία ( σελ. 162-163):
Ο Στάλιν είναι ένας -κατά τον συγγραφέα πάντοτε – γνήσιος μαζικός μαρξιστής πολιτικός αλλά και ένας σημαντικός μαρξιστής θεωρητικός. Η σχέση του με την επανάσταση των Μπολσεβίκων είναι σχέση συνέχειας κυρίως και δευτερευόντως «τομής» : σκοπός του είναι να σταθεροποιήσει πρώτα την επανάσταση στην ΕΣΣΔ και στην συνέχεια να την επεκτείνει και προς τα έξω. Η συνέχιση της επανάστασης «από τα κάτω» του 1917 είναι η επανάσταση «από τα πάνω» του 1928-1932 όπου αποτελεί, κατά τον συγγραφέα, ένα μεγάλο εγχείρημα , αν και βάναυσο και παραμορφωμένο (distorted), να οικοδομήσει τον σοσιαλισμό . Στο σημείο αυτό, αναφέρουμε και την δική μας σκέψη ότι ως «επανάσταση» -έξω πάντως από την μαρξιστική ορολογία που αφορά τις σχέσεις παραγωγής και την ταξική πολιτική εξουσία – μπορεί να ορισθεί και μια πλήρης ανατροπή των υφιστάμενων κοινωνικών θεσμών και μορφών κοινωνικής οργάνωσης . Μόνο με αυτήν την έννοια, μπορεί η κατά την γνώμη μας «αντεπαναστατική» στροφή του 1928-1932 στην ΕΣΣΔ, η «επανάσταση από τα πάνω» να θεωρηθεί επαναστατική διαδικασία. Όμως, ο Mc Dermott στο σημείο αυτό συγχέει την μαρξιστική με την μη μαρξιστική έννοια της επανάστασης.
Ταυτόχρονα, ο Στάλιν ως ηγέτης της Κομμουνιστικής Διεθνούς και αργότερα του χωρίς Διεθνή παγκόσμιου κομμουνιστικού κινήματος υπήρξε de facto ( για τον συγγραφέα αλλά και ουσιαστικά σε μεγάλο βαθμό) και ο ηγέτης της διεθνούς σοσιαλιστικής επανάστασης-ακόμη και όταν την υπονόμευε .
Επίσης, κατά τον συγγραφέα, η εξωτερική πολιτική του Στάλιν συνιστά πρότυπο μιας ιδεολογικά φορτισμένης κομμουνιστικής εξωτερικής πολιτικής, τουλάχιστον έως τα μέσα της δεκαετίας του 1930 όπου ενισχύεται πια η τάση προς την Realpolitik. Ειδικά στο σημείο αυτό, η εκτίμηση του συγγραφέα αντιβαίνει πλήρως στην ιστορική πραγματικότητα . Δύσκολα μπορεί να αμφισβητηθεί ότι η εξωτερική πολιτική του Στάλιν, από τα μέσα της δεκαετίας του 1920, ήταν κάτι διαφορετικό από μια Realpolitik με βάση τα συμφέροντα του γραφειοκρατικοποιημένου σοβιετικού κράτους και της άρχουσας τάξης ή έστω στρώματος- σε αυτό οι τροτσκιστές είχαν δίκιο. .
Ο φόβος του Στάλιν και της ηγεσίας για τις αντεπαναστατικές τάσεις αποτέλεσε, κατά τον συγγραφέα, σοβαρό κίνητρο των εκκαθαρίσεων και του Τρόμου. Υπό αυτήν την έννοια η ηγεσία του σταλινικού κόμματος αποτελούσε κάτι σαν επίλεκτο Τάγμα Ιπποτών ( Order of Knights) υπέρ της επανάστασης.
Συνεπώς, το εγχείρημα του Στάλιν ήταν όντως η οικοδόμηση του σοσιαλισμού αν και με βάση τον εξαναγκασμό, την βία και την Κοινωνική Μηχανική-και μάλιστα όχι μόνο κατά των πρώην ιδιοκτητριών τάξεων.
Προφανώς, η προσέγγιση του συγγραφέα στην έννοια του σοσιαλισμού είναι η φορμαλιστική έννοια που περιγράψαμε και όχι η χειραφέτηση των εργαζομένων και του λαού «από τους ίδιους και για τους ίδιους» ή «των εργατών από τους ίδιους τους εργάτες» όπως ανέφερε ο Μαρξ μιλώντας στο Γενικό Συμβούλιο της Α’ Διεθνούς τον Σεπτέμβριο του 1864. . Στα πλαίσια αυτά, ένα βάναυσο δικτατορικό καθεστώς μπορεί να συνυπάρχει με τον σοσιαλιστικό μετασχηματισμό και υπό ιδιαίτερες συνθήκες να είναι και το μοναδικό μέσο για την πραγμάτωσή του
- Η σχέση του Στάλιν με την γραφειοκρατία και τον γραφειοκρατισμό
Ο συγγραφέας σωστά επισημαίνει (σελ. 44-45) ότι η κρατικομματική μονοπωλιακή εξουσία και η διαμόρφωση της γραφειοκρατίας ως κοινωνικής διαστρωμάτωσης δεν γεννιούνται από τον Στάλιν και τον μηχανισμό του αλλά ήδη υπό το πρώτο μετεπαναστατικό καθεστώς του Λένιν. Ειδικότερα, το πλέγμα Οργανωτικό Γραφείο, Γραμματεία της ΚΕ, μηχανισμός του κόμματος καθώς και το τμήμα επιλογής και διορισμού στελεχών της ΚΕ, που ήταν το ορμητήριο του Στάλιν για τον έλεγχο του κόμματος καθιδρύονται πριν από την ανάληψη της ηγεσίας από τον Στάλιν το 1922-1923.
Στο σημείο αυτό δεν θα εμβαθύνουμε. Αλλού έχουμε υποστηρίξει ότι όντως το κοινωνικό φαινόμενο της πρώτης μορφοποίησης της μετεπαναστατικής γραφειοκρατίας ξεκινά το πρώτον με το καθεστώς Λένιν. Αυτό, άλλωστε, δηλώνεται συχνά ανοιχτά το 1920 -1922 από τον ίδιο τον Λένιν και συνδέεται και με το τσαρικό παρελθόν και την παράδοσή του αλλά και με ζητήματα υποκατάστασης της τάξης από το κόμμα που συνδέονται με τον Εμφύλιο και την αιμορραγία των συνειδητών στοιχείων της εργατικής τάξης. Βεβαίως, αυτό που αναπόφευκτα δεν βρίσκεται στον λόγο του Λένιν είναι η εσωτερική σχέση του ίδιου του μπολσεβικισμού ως ιδεολογίας μερικής «υποκατάστασης» και ελίτ της τάξης και άρα ως γενεσιουργού, εν μέρει, αιτίας της γέννησης της κομματικοκρατικής γραφειοκρατίας[2] αρχικά ως διαχειριστικού κοινωνικού στρώματος ερήμην της εργατικής τάξης και, αργότερα, ως άρχουσας τάξης νέου τύπου (κρατικός ή γραφειοκρατικός καπιταλισμός), σύμφωνα με την ανάλυση του Σ. Μπετελέμ στο πολύτομο έργο του «Οι ταξικοί αγώνες στην ΕΣΣΔ» (ήδη όλοι οι τόμοι στα ελληνικά, Ι, ΙΙ, III-IV , από τις εκδόσεις Κουκίδα).
Για το ζήτημα της «υποκατάστασης της τάξης από το κόμμα » στον Λένιν, ο συγγραφέας (σελ. 62-63) είναι αρκετά αναλυτικός. Ο Mc Dermott αναφέρεται στην περίφημη θέση του Λένιν το 1921-1922 ότι η παλιά συνειδητή εργατική τάξη έχει εξαλειφθεί από την παραγωγή και υποκατασταθεί στα εργοστάσια από πρώην αγρότες, εργάτες χωρίς ταξική συνείδηση. Αυτό νομιμοποιεί την υποκατάσταση της τάξης από το κόμμα αφού «τα πιο συνειδητά ή και τα μόνα συνειδητά μέλη της τάξης είναι πια στο κόμμα». Ο Λένιν πραγματοποιεί την υποκατάσταση και ο Στάλιν είναι ο πολιτικός που ταιριάζει πιο πολύ στο πλαίσιο της υποκατάστασης. Έχουμε ήδη υποστηρίξει αλλού ότι τα πράγματα δεν ήρθαν έτσι αυθόρμητα ή «αντικειμενικά». Ο Λένιν δεν διαχειρίστηκε μόνο το υπάρχον αλλά αντιστάθηκε συστηματικά στις προσπάθειες τομέων της εργατικής τάξης να μην υποκατασταθούν (πχ άρση εργατικής αυτοδιεύθυνσης το 1918, καταστολή αναρχικών, Κρονστάνδη κπα). .
- Γιατί υπερίσχυσε στην δεκαετία του 1920 ο Στάλιν
Ο Mc Dermott ισχυρίζεται όσον αφορά την πολιτική αίγλη του Στάλιν στο κόμμα το 1922-1927, κατά την καμπή δηλαδή της διαδοχής του Λένιν ( σελ. 47-48) ότι ο Στάλιν δεν πέτυχε την διαδοχή μόνο επειδή ήταν βάναυσος ή έλεγχε οργανωτικά τον μηχανισμό και την κομματική γραφειοκρατία. Έπειθε πολιτικά τα μέλη του κόμματος και τότε ακόμη εργαζόταν σε ένα συλλογικό ηγετικό πλαίσιο (αυτό ισχύει σε σημαντικό βαθμό χωρίς να υποτιμούμε τις δολοπλοκίες του Στάλιν και των συμμάχων του). Ο λόγος που έπειθε το κόμμα, σε αντίθεση προς τον Τρότσκυ, ήταν :
-εμφανιζόταν, παρά τις ατομικές προθέσεις του, ως κομματικός εργάτης και εγγυητής της συλλογικής καθοδήγησης και της κομματικής ενότητας, ενώ ο Τρότσκυ δεν είχε μεγάλο κομματικό παρελθόν, ήταν σχετικά αλαζών και απόμακρος, είχε το στίγμα του πρώην Μενσεβίκου καθώς και του «Εβραίου» και κυκλοφορούσε γύρω του η αύρα ενός « στρατιωτικού βοναπαρτισμού» -ακριβώς λόγω των μεγάλων στρατιωτικών ικανοτήτων που επέδειξε ως αρχηγός του Κόκκινου Στρατού στον Εμφύλιο Πόλεμο . Στο σημείο αυτό ο Mc Dermott μας θυμίζει αντίστοιχες σκέψεις του Ισαάκ Ντόυτσερ, του R.V. Daniels ( “Conscience of the Revolution. Communist Opposition in Soviet Russia” , 1969, σελ. 187, 206, σε συνδυασμό και με την σχετική παθητικότητα του Τρότσκυ στα 1922-1925 ) καθώς και του R.Tucker ( “Stalin as a revolutionary 1879-1929” , 1974) .
-ήταν συμπαθής στο μέσο κομματικό μέλος και ακόμη παραπάνω στο μέσο κομματικό στέλεχος.
-εμφανιζόταν ως «κεντριστής» και συναινετικός και όχι ως ρηκτικός της κομματικής ενότητας. Δεν είναι τυχαίο ότι αρχικά ήταν πρώτος μεταξύ ίσων στην τρόικα Στάλιν-Ζηνόβιεφ-Κάμενεφ την οποίαν υποστήριζε και ο Μπουχάριν και η μεγάλη πλειοψηφία των ηγετικών στελεχών.
-ήταν μεγάλος τακτικιστής.
– υπεράσπισε τον «σοσιαλισμό σε μια μόνη χώρα» , θέση που εγκατέλειπε μεν την προτεραιότητα της διεθνούς επανάστασης (και οδηγούσε στην πρόσδεση της Διεθνούς στα σοβιετικά κρατικά συμφέροντα) αλλά προκαλούσε ασφάλεια και αυτοπεποίθηση στα κομματικά μέλη και στελέχη που μάλλον θα ήθελαν να αποφύγουν μια διεθνή ανάφλεξη. Συν την αποβολή της ηττοπάθειας ότι «δεν μπορούμε εθνικά να οικοδομήσουμε τον σοσιαλισμό πλήρως» .
Οι παραπάνω θέσεις του συγγραφέα σε σημαντικό βαθμό ισχύουν.
- Η θέση του Τρότσκυ στην εσωκομματική πάλη της δεκαετίας του 1920
Ο Mc Dermott δεν είναι σταλινικός απολογητής αλλά μάλλον «ρεαλιστής» από μια αριστερίζουσα θέση. Χωρίς να χαρίζεται στις πρακτικές του Στάλιν θυμίζει ότι ο Τρότσκυ δεν υπήρξε στην δεκαετία του 1920 υπόδειγμα δημοκρατικότητας ούτε καν με την εσωκομματική έννοια (σελ 49-50 του βιβλίου):
Η επίκλησή του Τρότσκυ στην εσωκομματική δημοκρατία το 1923 ( κείμενο των 46 τον Οκτώβριο 1923, στην συνέχεια κείμενά του για την «Νέα Πορεία» κλπ) υπονομεύονταν από το γεγονός ότι ο ίδιος μαζί με τον Λένιν ή και μόνος του είχε συμβάλει σημαντικά στην περίοδο 1918-1921 στην αποδυνάμωση της εσωκομματικής δημοκρατίας και την επιβολή της δικτατορίας του κόμματος στην κοινωνία αλλά και σε ιδιαίτερα καθεστώτα κοινωνικού αυταρχισμού (πχ στρατιωτικοποίηση εργασίας, θέση για την κρατικοποίηση των συνδικάτων, σύγκρουση με τα συνδικάτα των σιδηροδρομικών στην περίπτωση Τσεκτράν κα. ). Θυμίζουμε εδώ ότι στα 1927 ο Στάλιν του θύμισε ότι δεν ήταν ο πρώτος που καταστελλόταν στο κόμμα αφού ο ίδιος είχε συνυπογράψει την καταστολή της Εργατικής Αντιπολίτευσης και της Ομάδας Εργατών του Μιάσνικοφ το 1921-1922 εκ μέρους της ΚΕ ( Β. Souvarine “Stalin, a critical survey of Bolshevism” , 1939, σελ. 459).
Είχε πίσω του ένα ιστορικό ριζικών διαφωνιών με τον Λένιν και τον μπολσεβικισμό , ιδίως στα 1903-1905..
Η αντίθεσή του στην τρόικα φαινόταν να είναι αποτέλεσμα προσωπικής πικρίας. Είχε, πέραν της άμεσης ηγετικής συμμετοχής του στην επανάσταση και στην οργάνωση του στρατού, μικρό πολιτικοοργανωτικό έργο μέσα στο κόμμα.
Πάντως, ήταν γεγονός ότι τα τέλη του 1927 ( 15ο Συνέδριο) αποτέλεσαν καμπή στην αντιμετώπιση των εσωτερικών διαφωνιών μέσα στο κόμμα ( σελ. 50-51) : Ως τα τότε, οι διαφωνούντες απλώς διαγράφονται. Στα τέλη του 1927, πολλοί τροτσκιστοζηνοβιεφικοί συλλαμβάνονται και εξορίζονται σε στρατόπεδα ή τόπους εκτόπισης ή εξορίζονται εσωτερικά με πρώτο τον Τρότσκυ στην Άλμα Άτα . Πράγματι, έτσι είναι. Η επόμενη καμπή θα είναι το 1935-1936 όταν αρχίζουν και οι εκτελέσεις μελών και στελεχών του κόμματος. Πλην όμως είναι ερευνητέο αν οι μικρότερες «ακροαριστερές» ομάδες μέσα στο κόμμα, οι Αντιπολιτεύσεις του 1918-1921 ( Εργατική Αντιπολίτευση, Ομάδα Δημοκρατικού Συγκεντρωτισμού, Ομάδα Εργατών) είχαν ήδη υποστεί διώξεις και συλλήψεις-εκτοπίσεις, ιδίως τα πιο ανώνυμα μέλη τους, ήδη από το α’ μισό της δεκαετίας του 1920. Οι αφηγήσεις του Ciliga από τα σοβιετικά στρατόπεδα επιβεβαιώνουν ότι υπήρχε ένα απόθεμα κρατουμένων πρώην διαφωνούντων Μπολσεβίκων στα στρατόπεδα και στις φυλακές και πριν από την έλευση των τροτσκιστών στα 1927-1928 ( A. Ciliga “The Russian Enigma” ).
- Η πολιτική του «σοσιαλφασισμού» μέσα στην Τρίτη Διεθνή και η κολλεκτιβοποίηση-εντατική εκβιομηχάνιση του 1928-1932
Ο συγγραφέας ( σελ. 55-57) θυμίζει ότι η Κομμουνιστική Διεθνής εφαρμόζει στα 1928-1934 μια «ακροαριστερή» και σεχταριστική πολιτική ονομάζοντας τους σοσιαλιστές «σοσιαλφασίστες» και αναμένοντας ουσιαστικά την κατάρρευση του καπιταλισμού. Η πολιτική αυτή αποτελεί ενιαίο όλο με την κολλεκτιβοποίηση και την «επανάσταση από τα πάνω» στα 1928-1932 . Η πάλη κατά των «αστικών στοιχείων»/κουλάκων και της «σοσιαλδημοκρατικής» υποτίθεται μπουχαρινικής τάσης στο εσωτερικό και η πάλη για την «άμεση επανάσταση» και κατά της σοσιαλδημοκρατίας στον καπιταλιστικό κόσμο συγκλίνουν. Πράγματι, η συσχέτιση είναι σωστή αφού η «σεχταριστική» τακτική διεθνώς υιοθετείται ακριβώς για να δώσει την εντύπωση ότι και στην ΕΣΣΔ συντελείται μια επανάσταση αλλά και για να προκαλέσει ενθουσιασμό διεθνώς για την πάλη κατά των κουλάκων ως «νέα επανάσταση» στην ΕΣΣΔ[3] .
Ο Στάλιν με την Μεγάλη Στροφή φαίνεται να εξαλείφει τους μικρομεσαίους καπιταλιστές της ΝΕΠ και τους «κουλάκους» ( στην πραγματικότητα εξαλείφει όλη την ελεύθερη αγροτιά, όχι μόνο τους εύπορους αγρότες, οι πραγματικά εύποροι αγρότες ήταν μικρό τμήμα των αγροτών, ο όρος «κουλάκος» δεν ήταν κοινωνιολογικός αλλά πολεμικός όρος κατά των αγροτών που δεν ήθελαν να υποταγούν βίαια ). Αντιθέτως, η πολιτική του Λένιν ήταν η παράταση της ΝΕΠ για μεγάλο χρονικό διάστημα και ορίζοντα. Η πολιτική του Στάλιν δεν είναι πρωτότυπη- είναι η πολύ βίαιη εφαρμογή στην πράξη της πλατφόρμας των Τρότσκυ-Πρεομπραζένσκυ το 1923 και της Ενωμένης Αντιπολίτευσης το 1926 ( και Mc Dermott σελ. 57) αν και με πολύ πιο βίαια μέσα και μεθόδους.
Πράγματι, στο έργο του «Η Νέα Οικονομία» o στενός τότε συνεργάτης του Τρότσκυ και στέλεχος της αρχικής Αριστερής Αντιπολίτευσης οικονομολόγος Eβγκένι Πρεομπραζένσκυ έθετε το πρόβλημα των υλικών πόρων βάσει των οποίων η υποτίθεται ανύπαρκτη βιομηχανική παραγωγική δομή στην Σοβιετική Ένωση ( στην πραγματικότητα δεν ήταν έτσι) θα μπορούσε να σταθεί στα πόδια της. Έθετε το πρόβλημα της «σοσιαλιστικής πρωταρχικής συσσώρευσης». Αφού η ΕΣΣΔ δεν είχε αποικίες ή δεν μπορούσε να συμπιέσει πολύ το εργατικό εισόδημα θα αποσπούσε το πλεόνασμα από τους χωρικούς και από την γεωργία χάριν της μεγάλης εκβιομηχάνισης[4]. Στην οπτική αυτήν, οι αγρότες – ιδίως οι μικροί και μεσαίοι- δεν ήταν στρατηγικοί σύμμαχοι των εργατών αλλά τάξεις- αντικείμενα της κρατικής πολιτικής.
- Η Μεγάλη Στροφή του 1928-1932 και η πορεία της ΕΣΣΔ-Ρωσίας προς την τεχνική και οικονομική νεωτερικότητα
Ο Mc Dermott αφιερώνει ένα κεφάλαιο του βιβλίου του (σελ. 64-87) στον Στάλιν ως νεωτεριστή (“modernizer”), οδηγό της Ρωσίας-ΕΣΣΔ στην τεχνική και παραγωγική νεωτερικότητα: Η Μεγάλη Στροφή αποτελεί ένα άλμα στην οικονομική και τεχνική νεωτερικότητα για την Ρωσία-ΕΣΣΔ. Οικοδομείται η Μεγάλη Βιομηχανία σε εθνική πια κλίμακα και όχι μόνο σε θύλακες πόλεων (σε θύλακες πόλεων υπάρχει ήδη σημαντικότατη βιομηχανική ανάπτυξη από την δεκαετία του 1890 με πολύ μεγάλη συγκέντρωση παραγωγής σε τεράστια εργοστάσια). Ακολουθεί η εκμηχάνιση και συγκεντροποίηση της γεωργίας, η κοινωνική μηχανική κατά των απρόθυμων αγροτών και εργατών, η συγκεντροποιημένη διεύθυνση της οικονομίας, η διασφάλιση της στρατιωτικής και αμυντικής ισχύος.
Κατά τον συγγραφέα, η Μεγάλη Στροφή δεν ήταν απλά ένα άλμα προς την νεωτερικότητα που έλυσε την «ρωσική καθυστέρηση», αλλά ένα ταξικά προσδιορισμένο άλμα που οδήγησε στην (πρωτόγνωρη ως τότε) σοσιαλιστική νεωτερικότητα. Αυτό σήμαινε:
-την υποχώρηση του ρόλου του κέρδους και της αγοράς (της αγοράς εν μέρει αφού υπήρξε και μια διαφορετικού τύπου «σοσιαλιστική αγορά» με κεντρικά τοποθετημένες τιμές) και την υιοθέτηση κοινωνικών παροχών για όλους. Όπως έχουμε δει αλλού , αυτό στις δεκαετίες 1920 και 1930 αφορά μόνο την γενική εκπαίδευση και τον αλφαβητισμό. Το κράτος πρόνοιας θα παραχωρηθεί ή θα κερδηθεί μετά τον Β’ΠΠ και χάρη σε αυτόν ως ανταμοιβή του λαού για τον ρόλο του στον πόλεμο. Στην δεκαετία του 1930 δεν υπάρχουν, πλην των μελών του κόμματος, δομές κοινωνικού κράτους για τον γενικό πληθυσμό.
- Το οδυνηρό κοινωνικό κόστος της Μεγάλης Στροφής και η μεγάλη κρίση που γεννά
Ο Mc Dermott δέχεται απολύτως ότι το κόστος της Μεγάλης Στροφής ήταν αβάστακτα τεράστιο και τραγικό και ότι η κολλεκτιβοποίηση-εντατική εκβιομηχάνιση γέννησε μια τεράστια κοινωνική κρίση και κοινωνική αποσταθεροποίηση στα 1930-1933 (σελ. 65-68) :
-Οι αγρότες υποχρεώνονται να μπουν μαζικά με άθλιους όρους στα κολχόζ ή εκτοπίζονται στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Ο μαζικός λιμός του 1932-1933 είναι σε μεγάλο βαθμό αποτέλεσμα αυτής της αγροτικής πολιτικής μαζικών εξαγωγών και τεράστιων αποθεμάτων σιτηρών για την αγορά από την Δύση βιομηχανικού εξοπλισμού αντί για την κάλυψη εσωτερικών επισιτιστικών αναγκών. . Οι αγροτικές κοινοτικές δομές διαλύονται.
– Οι συνθήκες των βιομηχανικών εργατών στις πόλεις είναι άθλιες και ο πραγματικός μισθός πέφτει σημαντικά σε σχέση με την στάθμη του το 1928.
-Το κόμμα γίνεται μονολιθικό και η πνευματική ζωή αποπτωχεύει.
-Οι μη ρωσικές εθνότητες μετά το 1935 καταπιέζονται.
Για την κολλεκτιβοποίηση στα 1928-1933 (σελ. 66-67) : το κίνητρο δεν είναι μόνο η οικονομική καθυστέρηση αλλά η ιδεολογία του «σοσιαλιστικού εκσυγχρονισμού» με βίαια μέσα που διαδέχεται τον παλιό «αστικό εκσυγχρονισμό» με βίαια μέσα – η παράδοση και του μεγάλου Πέτρου αλλά και του τσαρικού πρωθυπουργού κόμητος Βίττε στα 1890 είναι η πολιτικά αυταρχική δημιουργία μεγάλης βιομηχανίας στην Ρωσία (τα μεγαλύτερα σε όγκο εργοστάσια στην Ευρώπη ήδη στα 1900) και χρηματοδότησης του βιομηχανικού εξοπλισμού από την μαζική πώληση σιτηρών και πρώτων υλών στο εξωτερικό. Αυτήν την παράδοση ακολουθεί και ο Στάλιν. Ο Στάλιν κληρονομεί από την ρωσική Ιστορία ένα πρόβλημα «εκσυγχρονισμού» που δεν είναι κοινωνικά ουδέτερο, αντιστοιχεί στις αντιλήψεις ευρέων στρωμάτων την εποχή εκείνη στη Ρωσία και στη Δύση για το τι είναι «νεωτερικότητα» και «εκσυγχρονισμός» ( κατά την δική μας γνώμη, ένα εξελικτικιστικό και παραγωγίστικο μοντέλο). Ο Στάλιν πρέπει να πειθαρχήσει την κοινωνία για να πετύχει αυτόν τον « εκσυγχρονισμό» – η πειθάρχηση των αγροτών ( αυτό είναι η δική μας προσέγγιση) σημαίνει να μην υπάρχουν πια ως αυτόνομη κοινωνική δύναμη πέραν ή έναντι του κράτους.
Η ερμηνεία του Mc Dermott για την σχέση μαζικής διεθνούς πώλησης σιτηρών- στήριξης της εκβιομηχάνισης είναι και η δική μας και συμπίπτει και με το μεγάλο μέρος της βιβλιογραφίας ( Σ. Μπετελέμ, M.Lewin, S. Kotkin, R. Tucker, St. Wheatcroft κπα).
Από την άλλη πλευρά, ο συγγραφέας σωστά επισημαίνει ότι η Αντι-ΝΕΠ στάση που ξεκινά από την Αριστερή Αντιπολίτευση και σταδιακά ωριμάζει στην μεγάλη πλειοψηφία του κόμματος (σελ. 67) έχει βαθιές ρίζες στον μπολσεβικισμό. Παρά την στροφή του Λένιν στην ΝΕΠ, η δυσπιστία στον αγρότη και στην μικρή ιδιοκτησία είναι πάγιο χαρακτηριστικό του ρωσικού μαρξιστικού σοσιαλισμού (σε αντίθεση προς τους ναρόντνικους). Ο μπολσεβικισμός βλέπει την συγκεντροποιημένη στο κράτος ιδιοκτησία πάνω στην γη ως ογκόλιθο του ριζικού μετασχηματισμού όλης της σοβιετικής κοινωνίας και ως εκδήλωση της ριζοσπαστικότητας αυτού του μετασχηματισμού. Τίποτε στην ύπαιθρο δεν θα μείνει όπως πριν ( ιδεολογία της πρωταρχικής συσσώρευσης κεφαλαίου αλλά ταυτόχρονα και διάσταση ενός εργαλειακού τύπου ορθολογισμού που έχουμε προσδιορίσει ως Αριστερή Εκδοχή του Εξτρεμιστικού Διαφωτισμού). Το πλέγμα κράτους-«σοσιαλιστικού» κεφαλαίου καταλαμβάνει και υποτάσσει πλήρως την αγροτική ενδοχώρα που ως τότε είχε σημαντική αυτονομία κοινωνικών και κοινοτικών θεσμών. Οι κοινωνικοί θεσμοί της συνεργατικής καλλιέργειας της γης και της συλλογικής διοίκησης του χωριού όπως το mir καταστρέφονται ολοσχερώς.
Στατιστικά στοιχεία και σχόλια του συγγραφέα για την κολλεκτιβοποίηση που πρέπει να συσχετισθούν και με αυτά άλλων πηγών ( Mc Dermott σελ. 69-70):
-Το 1930-1931, 1,8 εκατομμύρια αγρότες εκτοπίζονται, 400.000 νοικοκυριά καταλήγουν σε στρατόπεδα εργασίας, 390.000 άτομα συλλαμβάνονται και 21.000 εκτελούνται.
-Αναπτύσσεται μαζική και συχνά ένοπλη αντίσταση πολλών χιλιάδων αγροτών, με τις γυναίκες να πρωτοστατούν. Εκδηλώνονται το 1930 13.574 αγροτικές εξεγέρσεις ( 709 το 1928 και 1.307 το 1929). Εμπλέκονται σε πράξεις αντίστασης 2,5 εκατομμύρια αγρότες. 3.155 κρατικά όργανα δολοφονούνται. Η αντίσταση φτάνει στα όρια του Εμφυλίου Πολέμου[5]. Επακολουθεί η σφαγή των οικόσιτων ζώων από τους αγρότες ( όχι μόνο τους εύπορους) και η μερική καταστροφή της κτηνοτροφίας. 19 εκατομμύρια αγρότες πηγαίνουν στις πόλεις ανεβάζοντας τον εργατικό πληθυσμό των πόλεων από τα 20 στα 40 εκατομμύρια περίπου . Επίσης, οι γυναίκες μπαίνουν μαζικά στην παραγωγή.
Η κολλεκτιβοποίηση, πέρα από το να παράγει πλεόνασμα για την βιομηχανία, δεν πετυχαίνει ως αγροτική πολιτική και η γεωργία θα αποτελεί την αχίλλειο πτέρνα της σοβιετικής οικονομίας ως το 1991 (σελ. 69-70). Η μέση αγροτική παραγωγή το 1937-1939 ξεπερνά την παραγωγή του 1928 μόνο κατά 9,5 %. Η μέση κατανάλωση του σοβιετικού πολίτη το 1940 θα είναι 7 % χαμηλότερη εκείνης του 1928. Η πλήρης στροφή στην εξαγωγική γεωργία και τα μεγάλα αποθέματα εμπορευόμενων διεθνώς σιτηρών, σε συνδυασμό με την πολύ κακή σοδιά του 1933, θα προκαλέσουν τον μεγάλο λιμό του 1932-1933. Από αυτόν θα πεθάνουν 5,7 εκατομμύρια άτομα. Ακολουθώντας την μελέτη των W.R.Davies και Stephen Wheatcroft ( “Years of Hunger-Soviet Agriculture 1931-1933”, Palgrave Macmillan 2004) , o Mc Dermott καταλήγει στο ότι (σελ. 70) η σταλινική ηγεσία μπορούσε να εκτιμήσει την εμφάνιση αυτής της κρίσης ως σοβαρό ενδεχόμενο και δεν την απέτρεψε χάριν των οικονομικών συμφερόντων της εκβιομηχάνισης. Άρα, υπήρχε ένας ορισμένος ενδεχόμενος δόλος , όπως θα λέγαμε νομικά. Πλην όμως (αυτή είναι κι η δική μας θέση) δεν ήταν μια εμπρόθετη πολιτική εξόντωσης των αγροτών για να σπάσει η κοινωνική αντίστασή τους (άποψη του R.Tucker , του R. Conquest κα.) ή εθνικιστική μεγαλορωσική παρέμβαση κατά των Ουκρανών ειδικά (θεωρία του Holodomor).
- Eκβιομηχάνιση και στρατιωτικοποίηση της κοινωνικής και οικονομικής ζωής
Ως προς το μοντέλο της σοβιετικής εκβιομηχάνισης (σελ. 71-72) : η εκβιομηχάνιση σήμανε την μαζική κινητοποίηση και την «στρατιωτικοποίηση» της κοινωνικής ζωής σε μεγάλη κλίμακα. Το μοτίβο της ήταν αυτό της πρώτης και της δεύτερης νεωτερικότητας στην Δύση (ως τον Β’ΠΠ περίπου) : ατσάλι και σίδηρος, άνθρακας, ηλεκτρισμός, εργοστάσια και πλέγματα βιομηχανικά μεγάλης συγκεντρωτικής κλίμακας, γενικευμένος ταιϋλορισμός, κυρίως παραγωγή μηχανών και μέσων παραγωγής σε μια εποχή, όμως, όπου στην Δύση αρχίζει να αναπτύσσεται ( φορντισμός) και η βιομηχανία μαζικής κατανάλωσης .
Η στρατιωτικοποιημένη παραγωγή μαζικής κλίμακας συνδέεται στην ΕΣΣΔ αναπόφευκτα με τον επικείμενο πόλεμο και με την αμυντική βιομηχανία (είναι ανοιχτό ερώτημα αν μι πιο ήπια εκβιομηχάνιση και μια πιο δημοκρατική κοινωνική ζωή θα μπορούσαν εξίσου να προστατεύσουν την ΕΣΣΔ από τους εχθρούς της). Η παραγωγή είναι η ίδια «αμυντικό καθήκον». Η τεχνοεπιστήμη και ιδίως η θετική επιστήμη θεοποιούνται, όμως ο παραγωγικός βολονταρισμός και αργότερα ο Τρόμος και η ιδεολογία του θα βλάψουν και θα βάλουν όρια στην παραγωγική διαδικασία καθώς και στην τεχνική και επιστημονική πρόοδο . Οι αστοί ειδικοί είναι μεν αναγκαίοι αλλά και υπόκεινται στην Πολιτιστική Επανάσταση για να φτιαχτεί μια νέα γενιά εργατικής αριστοκρατίας και ειδικών εργατικής προέλευσης.
Για τα επιτεύγματα της σοβιετικής εκβιομηχάνισης ( σελ. 73-74):
Το βιομηχανικό προϊόν από το 1928 ως το 1940 αυξάνεται κατά΄10 % ετησίως ( στοιχεία από τον κορυφαίο οικονομικό ιστορικό της ΕΣΣΔ W.R.Davies) . Οι βιομηχανικές επιχειρήσεις από 9.000 το 1929 φτάνουν τις 64.000 το 1938. Η Ουκρανία, το Ντόνμπας, η περιοχή του Βόλγα ( όπου και το Στάλινγκραντ) εκβιομηχανίζονται σε τεράστια κλίμακα. Η αμυντική βιομηχανία αυξάνει κατά δέκα φορές από το 1930 ως τα 1940. Φτιάχνονται μεγάλα τεχνικά έργα. Η ανεργία σχεδόν εκλείπει ( αυτό αμφισβητείται από τμήμα της βιβλιογραφίας).Οι γυναίκες μπαίνουν μαζικά στην παραγωγή και ο ρόλος τους ανεβαίνει κοινωνικά. Από 3,3 εκατομμύρια εργάτριες το 1929 φτάνουν τα 8 εκατομμύρια το 1935.
Όμως, αυτή η βιομηχανική εκτίναξη συνοδεύεται και από σημαντικά προβλήματα :
-ανισορροπίες, σπατάληση πόρων, θέση υψηλών στόχων χωρίς τα διαθέσιμα μέσα.
-έμφαση στην ποσότητα και όχι στην ποιότητα των αγαθών.
-Χαμηλοί μισθοί και κακές εργασιακές συνθήκες.
-φαλκίδευση στατιστικών.
-μαύρη αγορά-κλίκες και ομάδες του συστήματος που αλληλοσπαράσσονται.
– τεχνητές πραγματικότητες και «χωριά Ποτέμκιν» για να πιαστούν τα πλάνα.
Οι συνθήκες εργασίας είναι τραγικές ( σελ. 75-76) :
-χαμηλοί μισθοί και μεγάλη πτώση πραγματικών μισθών λόγω πληθωρισμού και απουσίας πραγματικών συνδικάτων. Τα συνδικάτα έχουν καθαρά εργοδοτικό ρόλο.
-δουλειά για ατέλειωτες ώρες- βασικά πάνω από 10 ή 12..
-προνόμια της εργατικής αριστοκρατίας ( σταχανοβισμός κλπ).
-για να σταθεί το σύστημα , γίνονται από το 1933 μικρές παραχωρήσεις στους αγρότες των κολχόζ και τους εργάτες (νομιμότητα ιδιωτικού κήπου, πώληση προϊόντων του στην ιδιωτική αγορά κλπ).
Έτσι (σελ. 75), ο Στάλιν έχει το 1941 μια ισχυρή πραγματική και αμυντική βιομηχανία . Ο Στάλιν καταφέρνει να οικοδομήσει τον σοσιαλισμό ( κατά τον συγγραφέα πάντοτε) . Όμως, αυτός ο σοσιαλισμός είναι ένας «στρατιωτικοποιημένος, κρατιστικός σοσιαλισμός του στρατώνα, που φέρει λίγα κοινά σημεία με τον ανθρωπιστικό, φιλελεύθερο και εξισωτικό χαρακτήρα των επαγγελιών του Μαρξ ακόμη και του Λένιν» ( κατά την γνώμη μας, ένας τέτοιου τύπου «σοσιαλισμός» απλώς δυσφημίζει την έννοια αν και καταγράφηκε όντως ως η κύρια ιστορική της πραγμάτωση).
- Το κίνημα της σοβιετικής Πολιτιστικής Επανάστασης ( 1928-1931)
Στα 1928-1931 αναπτύσσεται ένα μαζικό πολιτιστικό κίνημα ( εν μέρει από τα άνω αλλά και από τα κάτω) για την μαζική επιστημονική και τεχνική μόρφωση και εκπαίδευση των νεαρών εργατικής καταγωγής και την αντικατάσταση των παλιών αστών ειδικών από μια νέα γενιά «κόκκινων ειδικών».
Ο συγγραφέας αναφέρεται στον χαρακτηρισμό της Πολιτιστικής Επανάστασης από την ιστορικό Sheila Fidgepatrick ( “The Russian Revolution” 2nd edition, σελ. 141) :
« η προώθηση της προλεταριακής και κομμουνιστικής ηγεμονίας, ο η επιβεβαίωση του πλήρους (εργατικού) ελέγχου στην πνευματική ζωή, το αποφασιστικό άνοιγμα/πρόσβαση στην διοικητική και επαγγελματική για μια νέα λεγεώνα από νεαρούς εργάτες και κομμουνιστές ειδικούς».
Μια βασική διαφορά της σοβιετικής από την κινέζικη Πολιτιστική Επανάσταση έγκειται στο ότι στην σοβιετική δεν αμφισβητείται ο διαχωρισμός εκπαίδευσης/παραγωγής ούτε αμφισβητείται η υπεροχή της διανοητικής εργασίας που συνεχίζει να υφίσταται ακόμη και όταν οι θέσεις της καλύπτονται από άτομα εργατικής ταξικής προέλευσης.
Ταυτόχρονα, όμως, η σοβιετική Πολιτιστική Επανάσταση, όπως και η κινέζική αργότερα, είναι ένα κίνημα ριζικής καταστροφής του παλιού στην κουλτούρα, ακόμη και του ποιοτικού παλιού, του «κλασσικού». Η Κομσομόλ στα 1928-1933 επιτίθεται ακόμη και σε ποιοτικούς παλιούς συγγραφείς και καλλιτέχνες καθώς η «προλεταριακή κουλτούρα» πρέπει να καταστρέψει ο,τιδήποτε το παλιό και κλασσικό ή αστικό ( Mc Dermott σελ. 77) επαναφέροντας όψεις του πρωτογονισμού-μηχανικισμού της Προλετκουλτ στις αρχές της δεκαετίας του 1920 . Αλλά η Πολιτιστική Επανάσταση έχει και μια δημιουργική όψη, καθώς πάει μαζί με την μεγάλη καμπάνια κατά του αναλφαβητισμού και την μόρφωση των νέων εργατών. Καθώς η μόρφωση των νέων εργατών συνδέεται και με την διαμόρφωση μιας μεγάλης νέας κοινωνικής κινητικότητας και τον σχηματισμό μιας γενιάς «κόκκινων γραφειοκρατών» , μεγάλες μερίδες νέων εργατών αποσπώνται για λίγα χρόνια από την παραγωγή για να μορφωθούν και να γίνουν «κόκκινοι ειδικοί» ή «κόκκινα στελέχη εργατικής προέλευσης» (σελ. 78) .
- Το ζήτημα της «Μεγάλης Οπισθοχώρησης» (The Great Retreat)
Tο ζήτημα της «Μεγάλης Οπισθοχώρησης» ( “Great Retreat”), δηλαδή της σταδιακής υποχώρησης του καθεστώτος από την επαναστατική στάση προς πιο παραδοσιακές και συντηρητικές αξίες αναδείχθηκε και από διαφωνούντες κομμουνιστές ( πχ από τον Τρότσκυ στην «Προδομένη Επανάσταση») αλλά και από αστούς συγγραφείς όπως ο Ρωσοαμερικάνος κοινωνιολόγος Nikolai Timashef (1946). Σύμφωνα με αυτήν την προβληματική, ενώ η επανάσταση των Μπολσεβίκων ξεκινά ως ένα καθαρά επαναστατικό και ριζοσπαστικό εγχείρημα (κατά του παλιού κράτους, του εθνικισμού, της αστικής οικογένειας, της θρησκείας κλπ ) από τα μέσα του 1935 ο Στάλιν παλινορθώνει την κλασσική μητρότητα ( απαγόρευση αμβλώσεων) , την προσήλωση στο ρωσικό έθνος, τον μιλιταρισμό, την ανοχή στην Ορθόδοξη Εκκλησία κλπ). Επίσης, το παλιό σχολείο και τους μηχανισμούς του ( πειθαρχία, εξετάσεις κλπ) , το κύρος των ειδικών γενικά ακόμη και αν ως άτομα ελέγχονται και εκκαθαρίζονται κλπ ( σελ. 79-80). Συγγραφείς όπως ο Erik van Ree ή ο D.Hoffmann μιλούν για μια μαζική ριζοσπαστική κινητοποίηση, η οποία , όμως, επαναχρησιμοποιεί τις παραδοσιακές αξίες. Ιδίως, ο Hoffmann θεωρεί ότι πια η οικογένεια νοείται όχι ως κύτταρο συντηρητικών αξιών αλλά ως κύτταρο παραγωγής του «τέλειου» σοσιαλιστικού Ανθρώπου. Θα προσθέταμε και ως μοχλό ελέγχου της ιδιωτικότητας και της κίνησης των ιδεών (κατάδοση). Επίσης, εδώ ξαναμπαίνει το ζήτημα του «εκσυγχρονισμού» μέσω παραδοσιακών-συντηρητικών ή αυταρχικών μέσων που όπως έχουμε δει είναι βασικό πρόβλημα της ρωσικής νεωτερικότητας ( και της τσαρικής) και μάλιστα όχι μόνο της ρωσικής (δες και σε Γερμανία 1871-1918, επανάσταση από τα πάνω) . Είναι ο μοντερνισμός που χρησιμοποιεί την παράδοση για τους σκοπούς του και όχι το αντίστροφο.
- Το ζήτημα των εθνοτήτων της ΕΣΣΔ στην πολιτική του Στάλιν
Ο Mc Dermott ( σελ. 81-84) διακρίνει μια ουσιώδη διαφορά ανάμεσα στον Λένιν και τον πρώιμο Στάλιν ( δικαίωμα αυτοδιάθεσης κάθε έθνους ως και τον αποχωρισμό) και στον ύστερο Στάλιν που όχι μόνο αποθαρρύνει τον αποχωρισμό από την ΕΣΣΔ αλλά συμβάλλει σημαντικά στον εκρωσισμό της σοβιετικής γραφειοκρατίας και στην υποψία αν όχι καταδίωξη κατά των μη ρωσικών σοβιετικών εθνοτήτων και λαών ως δυνάμει «προδοτικών». . Ιδίως, στην περίπτωση της Ουκρανίας και της Γεωργίας, φαίνεται ότι και λόγω γειτνίασής τους με την Πολωνία ή με περιοχές υποκείμενες στον βρετανικό ιμπεριαλισμό ο Στάλιν φοβόταν πολύ έντονα την απόσχισή τους με ξένη υποκίνηση. Η καταδίωξη των εθνοτήτων στα 1937-1938 πιθανόν συνδέεται και με αυτήν την πτυχή . Όμως, κατά τον Mc Dermott η πριμοδότηση του ρωσικού εθνικισμού ή πατριωτισμού επιχειρείται από τον Στάλιν για λόγους λειτουργικούς ενίσχυσης της Ομοσπονδίας ( ο ρωσικός πολιτισμός πιο ισχυρός και συνεκτικός από τους άλλους) και όχι ως μέσο επιστροφής στον παλιό μεγαλορωσικό εθνικισμό (πολύ αμφίβολη άποψη).
Σε κάθε περίπτωση, αποτελεί ένα εξηγήσιμο ιστορικό παράδοξο το ότι ένας Γεωργιανός που μιλούσε τα ρωσικά με έντονη προφορά σταδιακά προσπάθησε να αποκαθάρει την ρωσική ιστορία από την περιφρόνηση για την τσαρική μεγαλοκρατική παράδοση ( σε πλήρη αντίθεση πχ με τον μαρξιστή ιστορικό M. Pokrovsky) και να επαναφέρει μνήμες υπεράσπισης της «ρωσικής πατρίδας» που θα αποδεικνύονταν πολύ λειτουργικές για την αντίσταση των σοβιετικών λαών κατά τον Β’ΠΠ που όχι τυχαία χαρακτηρίστηκε Πατριωτικός. Πράγμα που σημαίνει ότι η εθνική αναφορά μάλλον υποσκέλισε σε αποτέλεσμα την σοσιαλιστική κοινωνική αναφορά. Αυτό στην δεύτερη σταλινική περίοδο, στα 1945-1953, θα οξυνόταν ακόμη παραπάνω κι θα οδηγούσε μέχρι και σε όψεις αντισημιτισμού (πχ υπόθεση των γιατρών του Λένινγκραντ κλπ)
- O Μεγάλος Τρόμος 1935-1938 (σελ. 88 και επ.)
Στην ομιλία του της 7-11-1937, ο Στάλιν προαναγγέλει την εξόντωση όλων των εχθρών του σοβιετικού κράτους και μάλιστα και των οικογενειών τους (their kin). Πρόκειται για μια μεγάλη κλιμάκωση του Τρόμου[6] .Ο Mc Dermott αναπτύσσει αυτό που έχουμε δει και εμείς σε άλλα κείμενά μας : ο Στάλιν στα 1935-1938 μετασχηματίζεται από αρχηγός ηγετικής ομάδας ( πρώτος μεταξύ ίσων) σε απόλυτο δικτάτορα. Πρόκειται για μια κρίση και κατάρρευση της αρχής της «συλλογικής ηγεσίας». Αυτός είναι ένας μηχανισμός που συμβάλλει στο ξερίζωμα όλων των παραδοσιακών στοιχείων, όλων των αντιστεκόμενων στην Γενική Γραμμή στοιχείων, όλων των κοινωνικών αντιστάσεων αλλά και όλων των κομμουνιστών που διαφωνούν ή αντιπολιτεύονται -αυτός ο «ριζοσπαστισμός» του μηχανισμού καταστολής είναι κάτι καθαρά σταλινικό, δεν υπάρχει στον Λένιν. Πλέον, από το 1935 και μετά δεν υπάρχει με καμία έννοια και η μικρή αυτονομία των θεσμών όπως τα σοβιέτ, που προϋπήρχε, δεν υπάρχει «κοινωνία των πολιτών», δεν υπάρχει ιδιωτική σφαίρα, δεν υπάρχουν ούτε καν συλλογικές κομματικές διαδικασίες παρά μόνο στον βαθμό που χρειάζεται κάποιος για να «κολλάει τα γραμματόσημα» ( “rubber stamp”). Αυτό δεν ήταν πάντοτε έτσι. Ακόμη και στην Μεγάλη Στροφή , ως το 1932, το ΠΓ, το Οργανωτικό Γραφείο, η Γραμματεία της ΚΕ συνεδρίαζαν τουλάχιστον μια φορά την εβδομάδα. Υπήρχαν διαφωνίες σε επίπεδο ΠΓ και κάποιες φορές φαίνεται ότι ο Στάλιν μειοψήφησε. Στην Ολομέλεια της ΚΕ , κάποιες φορές υπήρχε γνήσια συζήτηση σε εριζόμενα ζητήματα. Στα 1932 , υπάρχουν 43 συνεδριάσεις του ΠΓ, στα 1938 μόνο τέσσερις (σελ. 92). Συχνά πια οι αποφάσεις λαμβάνονταν στο ΠΓ δια περιφοράς, αφού η Ειδική Γραμματεία του Στάλιν ( Μυστικό Τμήμα της ΚΕ, Poskrebyshev, Mekhlis) είχε διαβιβάσει στα μέλη την άποψη του Στάλιν. Κατά τον Mc Dermott, υπήρχε πια ( αυτή είναι και η δική μας γνώμη) όχι μια ηγετική ομάδα αλλά ένας στενός πυρήνας βαρώνων και ανώτατων στελεχών που πλαισίωνε τον Στάλιν: ο Μολότοφ, ο Καγκάνοβιτς, ο Βοροσίλοφ, ο Μικογιάν, ο Μαλένκοφ και ο Μπέρια , αργότερα θα προστίθονταν ο Χρουστσόφ και ο Ζντάνοφ. Ο Ορτζονικίτζε ανήκε ως το 1936-1937 στον στενό, ανώτατο πυρήνα αλλά «καθαιρέθηκε» άτυπα και οδηγήθηκε στην αυτοκτονία λόγω του σχετικού «φιλελευθερισμού» του που δεν ήταν παρά προστασία των στελεχών του στο Υπουργείο Βαριάς Βιομηχανίας . Πλέον, οι Ολομέλειες της ΚΕ ( ιδίως οι συνεδριάσεις του 12.1936 και του 2-3/1937 ) είχαν το 1937-1938 ως αποκλειστικό σκοπό την «ανάκριση» και την ταπείνωση των στελεχών που αποδεικνύονταν ως Αντιπολιτευόμενοι και συνεπώς «εχθροί του λαού» όπως ιδίως οι Μπουχάριν και Ρύκοφ. .
Από την άλλη πλευρά, όσο ενισχύεται η προσωπική εξουσία του Στάλιν και του στενού πυρήνα του, τόσο διατρανώνεται ο υποτίθεται «αντιγραφειοκρατικός» χαρακτήρας του λόγου του Στάλιν ως μέσο αυτοεκκαθάρισης της γραφειοκρατίας. Ως «γραφειοκρατία» δεν εννοείται βέβαια μια τάξη ή στρώμα κοινωνικών προνομίων αλλά μια «νοοτροπία», μια μενταλιτέ : πάλη ανάμεσα σε κλαν, ρουτίνα και όχι ριζοσπαστικοποίηση, προσωπικό βόλεμα, τεμπελιά μενσεβικισμός,. απουσία «επιφυλακής» (vigilance) έναντι των «εχθρών» , φιλελεύθερη ανεκτικότητα (σελ. 97-98).
Κατά τον Mc Dermott, αν και αποκρούει το μοντέλο ερμηνείας των «ολοκληρωτικών θεωριών», ο Στάλιν είναι ο καθαρός και αδιαμφισβήτητος Ηγέτης του Τρόμου. Δέχεται και εξωτερικές πιέσεις αλλά τις ελέγχει και τις φιλτράρει, δεν ελέγχεται από αυτές. .
- Η ιδεολογία πίσω από τον Τρόμο, η πρακτική του Τρόμου
Η κομματική -κρατική ιδεολογία πίσω από τον Τρόμο είναι η θεωρία όξυνσης της ταξικής πάλης όσο δυναμώνει η οικοδόμηση του σοσιαλισμού (αναπτύσσεται σταθερά στις ομιλίες του Στάλιν από το 1930 ως το 1938, ο Mc Dermott {σελ. 95-100} την χαρακτηρίζει ως νοοτροπία διαρκούς Ταξικού Πολέμου ) . Η πορεία αυτή ιδεολογική και πολιτική φαίνεται να έχει,, κατά τον συγγραφέα κάποιους σταθμούς:
-Καταπίεση των τροτσκιστών και ζηνοβιεφικών μετά το 15ο Συνέδριο (12.1927).
-Το 1931, ο Στάλιν προτείνει την ποινή θανάτου για τους αρχιειδικούς Kontratiev και Groman .
-Το 1932, το σοβιετικό κράτος εισάγει τον νόμο για την «κλοπή σοσιαλιστικής περιουσίας» που τιμωρείται ως και με θανατική ποινή. Στρέφεται κυρίως κατά μικροκλεφτών, απείθαρχων αγροτών, εγκληματιών, χούλιγκανς κλπ .
-Ο Στάλιν επικρίνει συνεχώς την NKVD ότι κοιμάται και δεν «εντοπίζει τους συνωμότες».
-στην αλληλογραφία του με τον Καγκάνοβιτς κατά την δεκαετία του 30 επιμένει στον στενό έλεγχο των οικονομικών τεχνοκρατών ( εδώ ο οικονομισμός/παραγωγισμός του Στάλιν σαν να μπλοκάρεται από τον παραγωγικό βολονταρισμό αλλά και από τον ιδεολογικό φανατισμό, την άνοδο της «εχθρότητας»’, ένα είδος ανόδου του «πρωτείου της πολιτικής»).
-Σελ. 98, η άνοδος της καχυποψίας κατά των «ειδικών» σχετίζεται με τις οικονομικές αποτυχίες λόγω παραγωγικού βολονταρισμού και της ανάγκης να αποδοθούν σε κάποιον πέραν της κομματικής ηγεσίας.
-Ως το 1935 εκτελούνται μόνο οι «κουλάκοι», οι παλιοί αντεπαναστάτες και οι κοινοί εγκληματίες. Από το 1935 και μετά, τα μέλη και στελέχη του κόμματος, νυν και πρώην, μπαίνουν στις λίστες θανάτου.
-Ο απόλυτα κεντρικός ρόλος του Στάλιν στον Τρόμο δεν αμφισβητείται (σελ. 100-101), απόψεις όπως του Getty ( “Origins of the Great Purges”, 1985) περί ισότιμης διάδρασης μεταξύ κομματικού Κέντρου και κομματικής Περιφέρειας δεν είναι βάσιμες. Επιβάλλει στην ΚΕ την Οδηγία 00447 τον Ιούλιο 1937, υπογράφει μαζικά λίστες εκτελέσεων, εμπλέκεται προσωπικά σε ανακρίσεις ανώτατων στελεχών (Ζηνόβιεφ, Κάμενεφ, Μπουχάριν) στήνει τις τρόικες, επιβάλλει την χρήση βασανιστηρίων[7]. Στέλνει επιστολές στην Περιφέρεια για να εντείνει τον Τρόμο.
-Και ναι μεν μπορεί αν μην υπήρχε μακροχρόνιο σχέδιο του Στάλιν για την επιβολή του Τρόμου, ναι μεν η κλιμάκωση του Τρόμου μπορεί να υπάρχει ως έμβρυο και στην επιβολή Τρόμου κατά τον Εμφύλιο Πόλεμο ή στην ήπια καταστολή των εχθρών του κόμματος κατά την δεκαετία του 1920, όμως η στροφή πια του Τρόμου κατά τόσο μεγάλου τμήματος του γενικού πληθυσμού και κατά της γραφειοκρατίας της ίδιας δείχνουν ότι υπήρξε σημαντική «προμελέτη» ( premediation) στον Στάλιν (σελ. 101).
-Ο Mc Dermott δίνει σημαντικό βάρος και στην σχέση του Τρόμου με την προστασία της δημόσιας τάξης από «αντικοινωνικά» ή περιθωριακά στοιχεία. Συνεχίζοντας την προβληματική του D. Shearer ( “Policing Stalin’s Socialism-Repression and Social Order in the Soviet Union 1924-1953 ”, Yale University Press, 2009 ) και του Paul Hagenloh, ισχυρίζεται ότι ο Tρόμος, μεταξύ άλλων, ήταν και μια τεράστια κοινωνική μηχανική κατά κατώτερων στρωμάτων της σοβιετικής κοινωνίας που η κοινωνική κρίση οδηγούσε σε παραβατικότητα ( μικροκλέφτες, απείθαρχους εργάτες, πρώην ιδιοκτήτες αγρότες που περιφέρονταν κλπ) Στρεφόταν δηλαδή, σε μεγάλο βαθμό, κατά όψεων κρίσης της κοινωνικής σταθερότητας που γεννούσε η ίδια η «άσταθής» μοντερνιστική κρατική πολιτική. Υπό αυτήν την έννοια, θα συμπληρώναμε εμείς, ο Τρόμος ήταν και το αντίστοιχο της σοβιετικής πρωταρχικής συσσώρευσης κεφαλαίου στους «νόμους κατά των φτωχών» και «κατά της επαιτείας» που περιγράφει ο Μαρξ στον Α’ Τόμο του Κεφαλαίου .
Η περιγραφή των «κοινωνικά ασταθών» ή «αντικοινωνικών» είχε , όπως και στην περίπτωση των «αντεπαναστατών» και έντονα ρατσιστικά ιδεολογικά στοιχεία( «βρώμικοι», «έντομα», «κατσαρίδες», «ποντίκια» κλπ (σελ. 102). Επίσης, η προβληματική αυτή συνδέεται και με το γεγονός ότι (δες ιδίως σε Paul R.Gregory “Death by Quota – State Security from Lenin to Stalin, An Archival Study” , Stanford University Press- Hoover Institution, 2009, σελ. 126-132 ) η πλειοψηφία των θυμάτων ήταν κατώτερης εκπαίδευσης και ταξικής τοποθέτησης και όχι αστικής ή γραφειοκρατικής, αλλά και με την ήδη διαπίστωσή μας ότι η μεγάλη πλειοψηφία των θυμάτων ήταν απλοί καθημερινοί άνθρωποι και όχι κουλάκοι, αστοί, κατάσκοποι κλπ
Η βασική αιτία του Τρόμου, κατά τον Mc Dermott (σελ. 104- 106 θέση με την οποίαν συμφωνούμε απόλυτα) είναι η στρατηγική αντίδραση του καθεστώτος στην οξεία κοινωνική κρίση και αναταραχή που προκαλεί η μεγάλη Στροφή του 1928-1932 μέσα στον γενικό πληθυσμό. Σε συνδυασμό με το χτύπημα τμημάτων της γραφειοκρατίας που είτε αντιπολιτεύονται τον Στάλιν είτε διαφωνούν ή έχουν «φιλελεύθερες» επιφυλάξεις προς την κλιμάκωση του Τρόμου (πχ Ορτζονικίτζε) είτε υπάρχει πιθανότητα να δημιουργήσουν εναλλακτικό πόλο ηγεσίας μέσα στην γραφειοκρατία Όλοι αυτοί που κατά την έκφραση του Μολότοφ ήταν μη αξιόπιστοι όσον αφορά την κομματική ανώτατη ηγεσία. Συμπληρωματικά, ο φόβος του επικείμενου πολέμου και η εκκαθάριση της καθ’ υποψία Πέμπτης Φάλαγγας των «αστών» ή ιμπεριαλιστών κατασκόπων. Η ιδέα της Πέμπτης Φάλαγγας, στην παρανοειδή οπτική του Στάλιν, καλύπτει και τις επιχειρήσεις κατά των εθνοτήτων. ,Υπάρχουν, ακόμη, και περιφερειακοί φόβοι για στρaτιωτικό πραξικόπημα ( Τουχατσέφσκυ) ή για την «νόμιμη» εκλογή αντισοβιετικών στα σοβιέτ όταν χαλαρώνει η εκλογική νομοθεσία με το Νέο Σύνταγμα του 1936.
Όσον αφορά την κοινωνική πρόσληψη του Μεγάλου Τρόμου: στον απλό, μη κομματικό πληθυσμό, υπάρχει κάθε μέρα αυτής της περιόδου ένας φόβος επιβίωσης. Αλλά, υπάρχει και γνήσια χαρά που οι γραφειοκράτες αλληλοεκκαθαρίζονται. Με αυτήν την έννοια, η κομματική μαζική κινητοποίηση υπέρ των εκκαθαρίσεων έχει μια κοινωνική βάση χαιρεκακίας και μέσα στη σοβιετική κοινωνία.
Το βασικό «θετικό» αποτέλεσμα του Τρόμου για την σταλινική ανώτατη ηγεσία, όταν ο Τρόμος «αποσύρεται, στα τέλη του 1938 και καθώς όλοι αποζητούν την επιστροφή στην κανονικότητα , η κοινωνία είναι τελείως πειθαρχημένη αν και έχει χάσει σημαντικούς οικονομικούς, πολιτισμικούς και ανθρώπινους πόρους. Επίσης, η ηγεσία στηρίζεται πια όχι σε προβληματισμένους επαναστάτες αλλά σε φιλόδοξα νέα στελέχη που οφείλουν τα πάντα στον Στάλιν. Αυτή η αντιφατική διαλεκτική αποτελεί και το πεδίο ετοιμότητας της ΕΣΣΔ για τον επικείμενο πόλεμο. Η σπατάληση του στρατιωτικού δυναμικού, όμως, ιδίως σε επίπεδο επιτελικών αξιωματικών, θα της στοιχίσει ακριβά στην αρχή της ναζιστικής επίθεσης[8].
Στα «αρνητικά» για την σοβιετική κοινωνία , πέρα από την σφαγή τόσων εκατοντάδων χιλιάδων ανθρώπων, συγκαταλέγεται η αιμορραγία στον στρατό, η αιμορραγία στους ειδικούς και μάνατζερ παραγωγής και η σημαντική αποσταθεροποίηση και παράλυση της παραγωγικής διαδικασίας.
Για τον πληθυσμό των στρατοπέδων: ο Mc Dermott, αναφερόμενος σε πηγές αρχείων, υποστηρίζει ότι ο πληθυσμός στα 1937-1938 συνολικά στα στρατόπεδα εργασίας, τους «καταυλισμούς εξορίστων» και τους πιο χαλαρούς «τόπους εκτόπισης» έφτασε τα 3,5-4 εκατομμύρια άτομα. Στις αρχές της δεκαετίας του 1950 και πριν από τον θάνατο του Στάλιν, συνυπολογίζοντας και τους αιχμαλώτους πολέμου, τους Σοβιετικούς στρατιώτες που είχαν «παραδοθεί» στον εχθρό και επαναπατρισθεί, τις επικίνδυνες εθνότητες κλπ , θα έφτανε στα 5 εκατομμύρια άτομα περίπου (σελ. 107-108).
- Για την έκταση και τα όρια της εξουσίας του Στάλιν (σελ. 109-15)
Κατά τον Mc Dermott, o Στάλιν ήταν ένας ιδεολόγος μαρξιστής και κομμουνιστής ( με τον δικό του ιδιαίτερο τρόπο), σημαντικά μορφωμένος για την εποχή του, μαρξιστικά αλλά και με ευρύτερη παιδεία και συγκρότηση και σκληρά εργαζόμενος για το κόμμα σε όλη του την ζωή. Έπρεπε συχνά να δουλεύει 24 ώρες το 24ωρο, να επικοινωνεί με τεράστιο αριθμό ανθρώπων, να αντιδρά σε απρόοπτα γεγονότα ( όπως πχ η ναζιστική εισβολή του 1941) , να βρίσκει λύσεις σε πρωτότυπα προβλήματα. Δεν ήταν ούτε ανίκανος, ούτε αμαθής ούτε τεμπέλης ( όπως λχ λέγεται για τον Χίτλερ που χαρακτηρίζεται «οκνηρός δικτάτωρ» – “lazy dictator”).
Στηριζόταν στην γραφειοκρατία ως βάση στήριξης. αλλά δεν την εμπιστευόταν . Οι γραφειοκράτες της εποχής του ήταν συχνά αγράμματοι και ανίκανοι. Ενώ η γραφειοκρατία συχνά επιζητεί την ρουτίνα, το βίαιο μοντερνιστικό σχέδιο του Στάλιν αντιτιθόταν θανάσιμα στην ρουτίνα και το γραφειοκρατικό βόλεμα. Η καταστολή του είχε σαφή όρια αφού ο πόλεμος κατά των «προδοτών γραφειοκρατών» ή των «ανίατων γραφειοκρατών» χρειαζόταν πολυεπίπεδες γραφειοκρατικές διαμεσολαβήσεις και συνέργειες για να εφαρμοστεί ( σχέση απόφασης και εφαρμογής- impementation).
Επίσης, η αποτελεσματικότητα του Τρόμου όσον αφορά την αλλαγή συνείδησης στην σοβιετική κοινωνία, δηλαδή την γέννηση του Νέου Ανθρώπου υπήρξε μάλλον περιορισμένη. Ακόμη και στο peak του τρόμου ένα σημαντικό τμήμα του πληθυσμού ( ιδίως το αγροτικό αλλά και τμήμα του εργατικού κλπ) δεν συμπαθούσε το καθεστώς αλλά υποκρινόταν ότι το στηρίζει. Αυτό ήταν ένα «όριο του σοβιετικού ολοκληρωτισμού» (σελ. 110-111).
Η τάση προς την «προσωπολατρεία» ήταν ένας σημαντικός μηχανισμός και πολιτικής συγκρότησης της γραφειοκρατίας αλλά και δόμησης της εξουσίας του Στάλιν και του στενού του πυρήνα μέσα σε αυτήν και πάνω σε αυτήν. Συχνά, κατά τον Mc Dermott, o Στάλιν απέδιδε την προσωπολατρεία στους αμαθείς ή δουλόφρονες υπασπιστές του και συχνά μάλιστα παρενέβη σχετικά με άρθρα ή βιβλία για να μην υπερτονίζεται τόσο πολύ ο προσωπικός του ρόλος προσωπικός του ρόλος και αντίθετα να τονίζεται ο ρόλος του κόμματος και της συλλογικής καθοδήγησης ( σελ. 113-114).
Συμπέρασμα: το βιβλίο του Mc Dermott αξίζει να διαβαστεί και επειδή είναι ένα έντιμο ιστορικό βιβλίο που παραθέτει σημαντικά στοιχεία για την σταλινική περίοδο σε πολλούς τομείς και πεδία αλλά και επειδή -χωρίς να είναι αντικομμουνιστικό- θεωρεί συμβατή την οικοδόμηση του σοσιαλισμού μέσα από τα μέσα και τις μεθόδους ενός δεσποτικού κράτους που μεταβάλει τις κοινωνικές σχέσεις προς τον σοσιαλισμό με τρόπους παραδοσιακούς , αυταρχικούς, μη συμμετοχικούς και τελικά σε μεγάλο βαθμό μη βιώσιμους και ανορθολογικούς. Η ίδια η αφήγηση του συγγραφέα και ιδίως οι έντιμες παραδοχές του οδηγούν στην ανάδειξη των σοβαρών αντιφάσεων και δυσκολιών που εμπεριέχει η τοποθέτηση ενός «σοσιαλισμού ή κομμουνισμού του στρατώνα» και μιας φορμαλιστικής προσέγγισης της έννοιας του σοσιαλισμού βάσει των νομικών σχέσεων ιδιοκτησίας και μόνο.
[1] «Δια πυρός και σιδήρου-περί του ευρωπαϊκού εμφυλίου πολέμου 1914-1945», Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου Αιώνα, Αθήνα 2013.
[2] Βλ. και σε Κ. Καστοριάδη « Ο ρόλος της μπολσεβίκικης ιδεολογίας στη γέννηση της γραφειοκρατίας» σε «Η πείρα του εργατικού κινήματος 2-Προλταριάτο και Οργάνωση», εκδόσεις Ύψιλον, Αθήνα 1984, σελ. 271 και επ.
[3] Βλ. και σε Άγι Στίνα «Αναμνήσεις- 60 χρόνια κάτω από την σημαία της σοσιαλιστικής επανάστασης», Αθήνα 1977, Βέργος, τ.Α’ σελ. 158-159.
[4] Εvgeni Preobrazensky “The New Economics” {1923}, 1967, Oxford University Press, σελ. 77-146 (“The Law of Primitive Socialist Accumulation”). Βλ. και σε Σ.Μπετελέμ «Οι ταξικοί αγώνες στην ΕΣΣΔ 1923-1930» τ. Β’, εκδόσεις Ράππας, 1977, σελ. 156-158 κ.α.
[5] Βλ. αναλυτικά και σε Sheila Fidgepatrick “ Stalin’s Peasants -Resistance and Survival in the Russian Village after Collectivization” , 1994, Oxford University Press.
[6] Για τον Μεγάλο Τρόμο δες, μεταξύ πολλών, σε John Archibald Getty – Oleg Naumov “ The Road to Terror- Stalin and the Self-Destruction of the Bolshevics”, 1999, Yale University Press. Περιέχει τα βασικά ντοκουμέντα ( κρατικά και κομματικά) για τον Μεγάλο Τρόμο, όπως προκύπτουν πια από το άνοιγμα των σοβιετικών αρχείων.
[7] Με δεδομένο ότι ο McDermott δεν είναι αντικομμουνιστής και μάλλον συμπαθεί τον Στάλιν , είναι εντυπωσιακό ότι όλα αυτά ως παραδοχές στην σκέψη του συνυπάρχουν με την σταλινική οικοδόμηση του σοσιαλισμού.
[8] Ο εξακριβωμένος κατά τα σοβιετικά αρχεία αριθμός των εκτελεσθέντων ατόμων στα 1937-1938 με βάση την Έκθεση του συνταγματάρχη της MVD/NKVD Pavlov προς το Πολιτικό Γραφείο τον 12.1953 αριθμεί 681.692 άτομα , βασικά από τα εξωδικαστικά όργανα της NKVD, τις λεγόμενες τρόικες (πηγή GARF, Γενικό Αρχείο Ρωσικής Ομοσπονδίας Fond 9401, op. 1, del. 4157, ll 201-205).